Федеральная лезгинская
национально-культурная автономия

Халкьдин манийрин фестиваль

Алай йисан 23-августдиз Дагъустан Республикадин  Докъузпара райондин меркез тир Усугъчайда чи халкьдин  манийрин фестиваль кьиле фена. Ам Кукваз Рчабан хатурдиз бахш авун дуьшуьшдин кар тушир.  Кьурагь райондин Кукваз хуьряй тир, вичихъ дагъвийриз хас михьи ва кьакьан ван авай Рчаб  чи халкьдин 100-дав агакьна манияр устадвилелди тамамарай, Дагъустандизни Азербайжандиз сейли хьайи сеняткар тир. Ада чIагъандал ягъиз, манидал илигайла виридан пагь атIудай.

Чи халкьдин манийрихъ эхиримжи йисара  рехне  кутунвайди, абур виляй-гъиляй вегьенвайди, кьвед-пуд сеняткардилай гъейри амайбуру абур акатайвал лугьузвайди, садбуру чи бубайрин и багьа эменнидиз кIур гузвайди  фикирда кьуртIа,  мярекат гьикьван гереклуди тиртIа кьатIун четин туш.  

Дагълари элкъуьрна юкьва тунвай, са патахъай Шалбуз дагъдин, муькуь патахъай Китин дагъдин гирвейри вичиз лугьуз тежедай хьтин иервал гузвай Усугъчай а юкъуз суварин гьавада авай. Августдин чими ракъиниз килиг тавуна, хуьруьн кьилин майданди вишералди инсанар вичихъ ялзавай. Ина республикадин 9 райондин медениятдин чешнеяр тир цIудралди экспонатар къалурзавай. Фестивалдив кьадайвал милли пекер алукIна атанвай рушарини гадайри рикI шад гьиссерив ацIурзавай. Дишегьлийри синийра аваз ширинлухар пайзавай. 

Докъузпара райондин «Шалбуз дагъ» ансамблди «Лезгинка» кьуьлуналди фестиваль ачухарна. Райондин кьил Керимхан Абасов мярекатдин кьилин везифайрикай рахана.

Халкьдин манийринни макьамрин акъажунрик Дербент, Кьурагь, Агъул, СтIал Сулейман, Хив, Ахцегь, Мегьарамдхуьр, Табаса-ран, Докъузпара районрин коллективар ва кьилдин ксар экечIна. Пуд сятдин къене абуру чпин алакьунар  къалурна.

1-чка патал 50 агъзур, 2-чка патал 40 агъзур, 3-чка кьурдаз 30 агъзур рубль премия тайинарнавай. Маничийривайни макьамчийривай ийизвай тIалабунар ихьтинбур тир: мани лугьузвайдахъ иер, михьи ван хьун, макьамчидихъ ам гъалатIар галачиз, сеняткарвилелди ягъиз жедай алакьун хьун, сегьнеда вич тухуз алакьун. Реперту-ардин кьетIенвални кьилин шартI яз гьисабзавай.  

Сегьнедиз экъечIай Дагъустан Республикадин халкьдин артист, Аллагьди вичиз иервилинни сеняткарвилин бахт ганвай Роза Максумовади халкьдин манийрикай а капелла акьван иердиз лагьана хьи, виридан пагь атIана. Идалди адаз баяниз кIан хьана жеди: зун пешекар тирвиляй жюридин кьил хкянавайди я, квевайни пешекарвал тIалабзава за. 

Жюридихъ мадни 6 кас квай:  машгьур вокалистка Алия Хан-мегьамедова, Дербентдин музыкадин училищедин директор Камилла Магьмудова, гьа училищедин муаллим Насир Шагьмурадов, халкьдин композитор Маина Абдулмуталибова, Кукваз Рчабан хва Эфет Сафаров ва Бакудай мярекатдиз эвернавай шаир-композитор Седакъет Керимова.

Гъалибар хкягъун патал жюриди гзаф азият чIугуна. Вучиз лагьайтIа лап гужлу иштиракчияр авачир. Гьавиляй вокалдай сад лагьай премия Афият Арзумановадизни (Дербент) Надир Гьасановаз (Кьурагь), кьвед лагьайди ашукь Айдуназ (Мегьарамдхуьр), пуд лагьайди Заира Нурмегьа-медовадизни Тагьира Мегьарамовадиз (Ахцегь) вугана.

Халкьдин макьамар устадвилелди ягъунай сад лагьай чкадиз Сейфуллагь ва Наруллагь Амирбеговар (Докъузпара), кьвед лагьай чкадиз Рамиль Талибов (Дербент), пуд лагьай чкадиз Тофик Мурадханов ва Билал Искендеров (СтIал Сулейман) лайихлу хьана.
Акъажунра рикIел аламукьдай легьзеярни хьана. Кьурагь район и фестивалдиз вижеваз гьазур хьанвай. Адан яшлубурун хордик квай дишегьлийрихъни ксарихъ хъсан ванер авай. Абурун кьуьлунни иер тир. И ансамблдихъ галаз пешекарвилелди кIвалахайтIа, адакай виринриз сейли коллектив жеда.

Тофик Мурадханован ванци мярекатдиз колорит бахшна. Фестивалдин виридалайни жегьил иштиракчи Замира Нурмегьамедовадин сюжетдин маниди адан ар-тиствилин алакьунар винел акъудна. Агъулви Аминат Алиевадин ван-цин кьакьанвилини везинлувили инсанар гьасятда гъилиз къачуна.  

Авайвал лагьайтIа, фестивалда рикIяй цаз акъуддай, гатун юкъуз серин яд хьиз чанди кужумдай, руьгь юзурдай манияр ван атанач чаз. Репертуар кесиб тир. Чи дегь макьамар, рикIелай ракъурнавай манияр гвачир харусенятдин векилрив. Фестивалдик экечIна-вайбурун арада дагъвийриз хас михьи, кьакьан ван авай са шумуд кас авайтIани, абуру хкягънавай манияр сад-садаз ухшарбур тир. Садбуру халкьдин яратмишунрикай ваъ, гьевескарри акатайвал туькIуьрнавай манийрикай менфят къачуни ихьтин са фикирдал гъизвай хьи, абур фестивалдик адан шартIарикай чирвилер авачиз экечIнавай. Сад лагьай премиядиз лайихлу хьайи Сейфуллагь ва Наруллагь Эмирбеговри – халкьдин макьамар кфилдални кемендал устадвилелди ягъай и кьве чIехи сеняткарди лагьайтIа, на лугьуди, виридаз баянарзавай: чаз халкьдин руьгьдин аманатдиз кеж килигдай ихтияр авач.

«Дагъустандин билбил» Рагьимат Гьажиевадин репертуарда 120-дав агакьна лезги халкьдин манияр авай. Алатай асирдин 70-йисара  Москвадин Кремлдин Съездрин Имаратда  ада «Хъсан я гада» мани лагьайла залда авайбуру адаз кIвачел къарагъна капар янай. А манидихъ яб акалайла инсандиз вич са суьгьуьрлу алемда гьатай хьиз жеда. Икьван иер, икьван руьгьди кужумдай, ивидал звал гъидай мани авай са халкь бахтавар я, лагьана фикирда инсанди.

Вичин верцIи, хъуьтуьл ванцелди лезги рикIер рам авур Дуьрия Регьимова чи харусенятда кьетIен вакъиа тир.  Къе чи халкьдин сеняткаррин рехъ Тарлан Маме-дова, Суьлгьият Гьажиевади, Роза Максумовади  ва масабуру давамарзава. Ингье 500-далай гзаф халкьдин манияр авай лезгийрин икьван гагьди анжах 150-дав агакьна манияр лагьанва. Бес амайбур гьикI хьурай? Амай манияр ни ва мус лугьуда?

 

Дуьньядиз виридалайни зарб макьам тир «Лезгинка» бахш авур са халкьдин харусенят къвердавай гуьнгуьнай акъатзава. Масадбуру ваъ, жуванбуру и гьалдиз гъанва ам. Чи гьар са макьам, гьар са мани кьилди са эсер тирди, гьарма садахъ вичин кьетIенвилер авайди, гьарма сад кутугайвал тамамарна кIанзавайди кваз кьазмач хайибуру.

РикI тIардай кар ам я хьи,  Дагъустандин пешекар музыкадин бине кутур лезгийри къе жуван халкьдин музыка пешекарвилелди вилик тухузвач. 
1927-йисуз Готфрид Гьасанова Магьачкъалада «Дагъустандин кьуьлерин мотивар: зуьрнедал   ягъизвай 12 Лезгинка» ктаб басма авунай. Им сад лагьай ва къедалди  авай-авачир Дагъустан-лезги кьуьлерин кIватIал я ва ана гьатнавай макьамар чи халкьдинбур я. Гьайиф къведай кар  ам я хьи, а макьамрин гзафбур къе макьамчийриз чизмач.

30 йисуз ара датIана Дагъустандин «Лезгинка» ансамблдин регьберрикай сад хьайи Зейнал Гьажиева 1959-йисуз Магьачкъа-лада «Лезги халкьдин 30 мани ва кьуьлер ( 20 гьава фортепианодихъ галаз лугьун патал ва 10 гьава кьуьлерун патал)» тIвар ганвай кIватIал чапдай акуднай. Ана «Шагьсенем», «Суна чан», «Ала-гуьзли», «Загъадур-загъа», Магьи дилбер чан», «Ай Дилбер», «Вацран эквер», «Жанисат», «Ширин-ширин», «Кьасумхуьр», «СтIалар», «Усугъчай», «Тала», «Айшат», «Свас тухудай макьам»,  «Абас», «Перизада», «Хинер», «Рипе къуьл», «Къуба  къенфетар» ва маса гьаваяр гьатнай. И гьавайрикай ада «Лезгинкадин» репертуарда гегьеншдиз менфят къачунай. Идалай гъейри З.Гьажиева ансамбль патал лезги халкьдин гьавайрин бинедал алаз цIийибурни туькIуьрнай. РФ-дин халкьдин артист, Россиядин ва Дагъустандин гьукуматдин премийрин лауреат Иосиф Матаева къейд авурвал, а вахтунда ансамблдин репертуардихъ квай кьуьлерин 90%  Зейнал Гьажиеванбур тир. Бес а макьамар чи ватанэгьлийри вучиз рикелай алуднава?

Чпихъ инсанар агуддай чIехи къуват авай чи халкьдин манияр гьикьван иербур ятIа, и хазинада гьихьтин жавагьирар къатканватIа гьайиф хьи, жегьил несилдиз хъсандиз чизвач. Яшлу несилди лагьайтIа, эвелан хьиз и девлетдин таъсиб чIугвазмач. Авайвал хиве кьуна кIанзава: аявалзамач чна чи манийриз. 

Чи манийрив къведайди авани? Садбуруз акI жезва хьи, лезги манияр вири зарб квайбур я. «Силибирдин цуьк» манидихъ яб акалайла цавариз хкаж жеда инсан. «Магьи дилбер чан» манидин мелодияни, адан гафарни зурба са эсер я. Чи «Дагълар» манидай лезгийрин ацукьун-къарагъун, адан адетар, къилихар акьван хъсандиз аквада хьи. Бес санал лугьузвай манияр? Къафкъаздин маса хал-кьариз хордин манияр авачир береда чахъ мярекатрал, мел-межлисрал гьам дишегьлийри, гьамни итимри тамамардай, яни рушарини гадайри санал лугьудай цIудралди манияр авай. Чахъ зегьметдин, мехъерин, суварин кьилди  манияр хьуни чи медениятдинни харусенятдин девлетлувиликай хабар гузва.

Гагь-гагь мел-межлисра, мярекатра жегьилривай чи манийрин тIварар хабар кьада за. Гьайиф хьи, абурун чирвилер 5-6 манидилай анихъ физвач. Гзафбурувай манийрин са куплет хьайитIани лугьуз жезвач. Ингье патан халкьарин манияр акьван хъсандиз лугьуда хьи, абуру.  Парабуру патан манияр лезгидалди – метлеб, мана авачир гафаралди тамамарда. Эхь, шехьдай гьалда ава чи манияр. Абур и гьалда тунвайбур лагьайтIа, масадбур туш,  жуван маничияр я. Ван авайдани, авачирдани, музыкадай кьил акъатзавайдани, акъатзавачирдани  абур  акатайвал лугьузва. И крариз гуьзчивал ийизвай тешкилатни авач. Гьавиляй са береда тематикадал, жанрайрал, ритмайрал гьалтайла Къафакъаздин виридалайни девлетлу музыкадин иеси тир лезгийрин халкьдин гьаваярни манияр къе тарашзава. Иесивал ийиз жезвач чавай чи эменнидиз.

Завай хьайитIа, алай вахтунда лезги халкьдин музыкадин фонд туькIуьрун чарасуз я. И фондуни чи халкьдин манияр пешекарвилелди лугьузвай вири маничияр агудун, абурун ванер лентиниз кхьин, халкьдин арада теблигъ авун герек я. И кардик къуьн кутадай  ксарни тахьана жеч. Халкьдин макьамар – руьгьдин хазина я. Ам квадарайтIа чна руьгь квадарда.

Фестиваль тухун халкьдиз къуллугъ авунин са чешне я. Гаф авурди гафарин, кар авурди крарин иеси жеда лагьанай чи бубайри. Тешкилатчийриз - Докъузпара райондинни ФЛНК-дин регьберриз чаз яцIу гафар ваъ, къени крар герек я лугьуз кIан хьана жеди.
      Ихьтин фестивалар гьар йисуз кьиле тухун, адан сергьятар ге-гьеншарун, дережа хкажун, адакай халкьдиз хъсандиз чирвилер гун чарасуз я. Гьа и кар паталди адан кьилди концепция туькIуьрун, и кардив пешекарар агудун герекзава.

Усугъчайдин фестиваль, са шакни авачиз, чи халкьдин медениятдин тарихда кьетIен вакъиа хьиз гьатда. Вучиз лагьайта ада чи халкьдин руьгьдин ивирар вирибурун рикIел хкана, абур кваз такьуртIа чи жуввал, чи кьетIенвал квахьдайди чаз малумарна. Ада халкьдин манийрив халкь агуддай зурба гуж авайди мад гъилера чи рикIел хкана.

Седакъет Керимова

.

Газета "Самур"

.