ЛЕЗГИ МИЛЛЕТДИННИ МЕДЕНИЯТДИН
ФЕДЕРАЦИЯДИН ДЕРЕЖАДИН АВТОНОМИЯ

Дидед чIал чизвачтIа, чира!

И йикъара за Сулейман-Стальский райондин Герейханован хуьре гьуьрметлу са кас кечмиш хьайидалай гуьгъуьниз ам рикIел хкунин мярекатда иштиракзавай. Ина адан къуни-къуншияр, багъри ксар авай. КIвалин иесиди суфрадихъ ацукьзавайбур сад-садахъ галаз танишарзавай. Нубат зал агакьайла, им чи "ЛГ”-дин редакцияда кIвалахзавай кас я лагьана.

— И касдикай яни вун гьамиша рахазвайди?.. Ам чаз мукьувай акун, таниш хьун хъсан кар хьана, — лагьана сада. За газетдин гьар са нумра хизандиз кIелзава.

— Аферин ваз. Вучиз кIелдач жуван чIалал акъатзавай газет-журнал лезги дишегьлиди, — лагьана за. Къвалав гвайда къейдна: "Ам лезги туш гьа, дарги я”. Адан ширин сесини, рахунрин дилаварвили, лезги чIалахъ рикI куни зун мягьтеларна. Лезги тахьана, бес вуж я, икьван хъсандиз лезгидалди рахазвайди? — суал гана за мад.

— Ам ери-бине ЦIелегуьнар тир, Герейханован хуьре фадлай яшамиш жезвай Балакеримов Балакерим Мирзегьасановичан уьмуьрдин вафалу юлдаш, вични даргижуван руш я, — жаваб гана заз сада.
Балакеримова (рушвилин фамилия — Жарулаева) Аминат 1958-йисуз Каспийск шегьерда дидедиз хьана. Диде — кIвал кьиле тухузвай дишегьли, бубани шофер тир. Чна суьгьбетарна.

— Чи диде-бубадихъ 7 велед (4 рушни 3 хва) авай. Хизан чIехиди хьуниз килигна, 8-класс акьалтIарна, зун Каспийск шегьердин фу чрадай заводдиз кIвалахал фена. ИкI заз жуван диде-бубадиз куьмекиз кIанзавай, — башламишна Амината.

Аминат, вал лезги жегьил гьина дуьшуьш ва куьн квез гьикI кьисмет хьана? — хабар кьуна за.

— Балакерима гьа заводда шофервиле кIвалахзавай. Сифте чун санал зегьмет чIугвазвай юлдашар хьиз таниш хьана. Са шумуд вацралай ада вичиз гъуьлуьз атун теклифна. Къилихриз, акунриз хъсан жегьил тирвиляй маса миллет я лугьудай фикирни атанач. Фагьум-фикирна, диде-бубадихъ галазни танишарна, зун адан теклифдал рази хьана. ИкI, 1976-йисан 3-июндиз чун эвленмиш хьана.

Мехъер зи диде-бубади Каспийскда, Балакериман диде-бубади совхоздал къурмишна. Зун иниз гъана. КIвале кьуьзуь дидени буба авай. Са кьадар вахтар алатайла, хизан санал ацукьна, гьина яшамиш хьун лазим ятIа меслятарна. Диде-бубадал чан аламай кьван хуьре яшамиш жеда, ахпа шегьердиз хъфида, къарар акъудна Балакерима. Мад яргъи рахунар хьанач. Абурал чан аламаз зи гъилиз 4 веледни атана. КIуьд вацралай заз хъсандиз лезги чIални чир хьана, — къейдна Амината.

Шегьерда чIехи хьайи валай аялрихъ, кIвалихъ, къаридихъ, апаяхъ гелкъвез алакьзавайни? — хабар кьуна за.

— Неинки а крарихъ агакьзавай, за гьакIни аялри кIелзавай школада тухузвай мярекатрани иштиракзавай, совхозда кIвалахни ийиз, вирида хьиз, шалаярни ялиз, лугьудайвал, багъларани — дагълара къекъвез, вири кIвалахар алакьна залай, валлагь.
Лезгийри вун гьикI кьабулнай?

— Уьмуьрдин юлдаш исятда пенсияда ава. КIвале, я хуьре зи кефи хайи кас икьван йисара хьанач. Лезгияр медени, савадлу, милайим, хъсан инсанар я. Амма са кар заз эсиллагь бегенмиш туш: чпин хайи дидед чIал течир, фурс гваз, чIал гьисаба такьаз, лезги чIалал рахан тийизвай лезгияр гзаф ава. Гьатта трибунайрихъай, радиодай, телевиденидайни са гафар урусдалди, садбур лезгидалди рахада. Заз хъелни къведа, гьайифни жеда, зун твах квез лезги чIал чириз, лугьуда за. Аялар, юлдаш хъуьреда.

Гьикьван гзаф чIалар чир хьайитIа, гьакьван инсандин дережани вине, жув патални хъсан жеда. Буба вад йисан вилик рагьметдиз фена, диде сагъ я. Зун мукьвал-мукьвал дидедал, стхайрални вахарал кьил чIугваз Каспийскдиз физва. Ихьтин са кардикайни ахъайин. Каспийскда лезги дишегьлиди кIвалахзавай туьквендин пипIе зунни зи вах дарги, туьквенчини маса дишегьлидихъ галаз лезги чIаларал рахазвай. За адавай (урус чIалал кьве сеферда) заз лазим шей гун тIалабна, амма ван тахьайдай кьуна. Пуд лагьай сеферда за сесиник истемишзавай хьтин ван кутуна. "Вунни кьий, ви суфатни, адак гьиниз физ тади кватIа?” лагьана вичихъ галаз рахазвайдаз туьквенчиди лезгидалди. За адаз векъи жаваб ганачир. "Ша чна са касдивай хабар кьан, нин суфат гуьрчегди, нинди… ятIа” гафар за михьи лезги чIалалди лагьайла, регъуь, утанмиш хьайи абуру завай багъишламишун тIалабнай. ЧIал чизвачиртIа, низ чидай, абуру закай мадни вуч лугьудайтIа…

Шегьерра яшамиш хьана, хуьрериз гъуьлериз физвай рушар хайи чIалакай яргъа жезва. Абуруз лезгидалди рахаз утанмиш жезвай хьтинди я. Куьрелди, лезги урусар жезва гзафбурукай. Ахьтинбуруз лугьуз кIанзава: куь дамарра авайди лезги иви я. Ви хайи дидед чIал — лезги чIал, ам чируниз, адал рахуниз гьар са кас мажбур я. Чир тахьун — им ваз ви диде-буба, миллет бегенмиш туш лагьай чIал жезва. Кьилин образование авачир зун 4 чIалал — дарги, лезги, урус, къумукь — рахазва. Бес гилан жегьилрилай вичин багъри чIал чириз, рахаз вучиз алакьзавач?!

Лезги чIалаз, халкьдиз гьуьрметзавай Аминатанни Балакериман хизанда инсанпересвилелди тербияламишнавай, диде-бубадиз вафалу, къуни-къуншидиз, гъвечIичIехидаз гьуьрмет-хатур ийиз алакьдай кьуд велед чIехи хьанва. ЧIехи хва Гамлетан хизанда са хва, Магьмудагъадин — кьве руш тербияламишзава. ГъвечIи хва Шамил гьелелиг эвленмиш хьанвач. Абур вири диде-бубадихъ галаз санал яшамиш жезва. Алай девирдин гзаф инсанри хьиз, абур пешекарар ятIани, пата-къерехдиз (Москвадиз) физ, къазанмишиз, чпин хизанар хуьзва. Руш Венера хизанни галаз Томск шегьерда яшамиш жезва, ада кьве руш тербияламишзава, къе-пака гадани хьун гуьзлемишзава.

Нянихъ мугьманар кьери хьайила, за инал аламай адан къуншидивай Аминат гьихьтин къунши, инсан я лагьана, хабар кьуна.

— Ам мез ширин, гъил ачух, чарадан рикIе авай дерт фад гьиссдай дишегьли я. Аминат иллаки аялриз, адан веледрихъ галаз кIелай таяр-туьшериз гзаф кIанда. Ада абурухъ галаз, багърийрихъ галаз хьиз, рафтарвалда. Хийир-шийирдал атана ада вичин куьмек теклифда. Ам дериндай фагьум-фикирдай кас я. Зун ялгъуз хьуниз килигна, ада вичин аялрихъ галаз чибуруни школада гьикI кIелзаватIа хабар кьадай, собранийрал хьайи ихтилатрикай, аялрин кIелунрикай зазни хабар гудай.

Мад са кар къейд ийиз кIанзава. Хцин мехъер авайла, жуван кьил-кьилел алачирвиляй, сусан гъилерик кутур пулар вахчудай кас авачир. Амината яргъалди фикирнач, гьасятда а пулар вахчуна, вичин хуругандин ценцик кутунай, ахпа зав вахканай. Гьихьтин свас я? И рекьяйни ам чешне къачуниз лайихлу дишегьли я. Саки 9 вацра алкIана месел хьайи вичин къаридихъни апаяхъ ам багъри веледрилайни хъсандиз гелкъвена. Абур мецел ам хайи, вердишарай диде-бубадиз афериндинни баркалладин гафар алаз кьена. Чи къуншияр вири хъсанбур я, амма Аминатан камаллувал садавни гекъигиз жедач. Ам вири хатурризни гьуьрметриз лайихлу дишегьли, хъсан свас, руш, кайвани, мегьрибан диде, баде я, — лагьана къунши Цуькверханума.

Даргинка Аминаталай чешне къачу, лезги чIал виле акван тийизвай чIуру лезгияр! Къуй чахъ Аминат, Балакерим хьтин къанажагълу ксар, хизанар гзаф хьурай!

Ханум Шайдабегова

Лезги Газет

Дайджест