ЛЕЗГИ МИЛЛЕТДИННИ МЕДЕНИЯТДИН
ФЕДЕРАЦИЯДИН ДЕРЕЖАДИН АВТОНОМИЯ

 
 
Дагъустандин жегьилриз дидедин чIал чир хьунин суалдиз чи сайтладни масабурал пара макъалаярни къейдер талукь тир. Гзаф алимри чпин фикирар лагьанай, гьикI и четинвал («проблема») гьич ийидатIа я тахьайтIа тIимилардатIа.

Чна фикирзавайвал, лагьай кьван къайдайрикай виридалайни гзаф нетижа авайбурукай сад я аялрин гатун чIалан лагерар туькIуьрун. Ихьтин чкада аял са хейлин вахт анжах хайи чIалан кьула жеда, гьадан диде-бубаяр чIехи хьайи къайдада. И кIвалахди тек са чIал чирун хкаждач, гьадахъ галаз гьевесни, хайи дигедин тарихни меденият чириз кIан хьунин темягь хкажда.

Аялрин лагерар туькIуьрунин важибдикай ЛММФДАдин Дагъустанда векил Магьамед Алиев Тахо-Годидин тIварциIив кьунвай муаллимвилин илимрин институтдин («Дагестанский научно-исследовательский институт педагогики им. А.А.Тахо-Годи) чIехидахъ Гьамидулах Магьамедовахъ галаз рахана.

Гьамидулах Исмаилович, и йисара пара пешекарри Дагъустандин шегьерра уьмуьр тухузвай инсанриз хайи чIалар чир тахьуникай, рикIелай алатуникай лугьузва. Куьне гьикI фикирзава, и гафар гьахъ яни? И месэладин патахъай мад гьихьтин рахунар, гьал авунин рекьер ава?

Дугъриданни, эхиримжи вахтара чаз аквазва жегьилриз артух кIанзавачирди хайи чIалан патахъай чирвилер къачуз. Шегьерра инсанар гзаф жезва, хуьрера тIимил, гьавиляй чпин миллетрин дибдикай хкатзава, хайи чIалаз, тарихдиз, адетриз артух фикир гузвач.

Хайи чIал чир тахьайла,  диде-бубайринни жегьилрин арада алакъа тIимил жезва, инсанар жуван халкьдикай хкатзава. Ктабар, газетар, журналар дидедин чIалал садани кIел хъийидач, эхирни мектебрани чIалан тарсар амукьдач. И кIвалах гьакI тун лазим туш.

Жуван медениятдикай хкатайла, инсандин чанда гьакIан ичIи чка амукьзава, чи вахтара ам гзафни-гзаф экстремизмадин фикиррай ацIузва.
Садбуру лугьузва, хайиди хъсандаз чин тийизвай дидедин чIал туш, гьамиша рахазвай, кардик кутазвай  чIал я. Ихьтин вахтуна вуч ийида?
Пашман я хьи, герен-герен макъалаяр акъатзава, хайи чIал хьиз гьам чин тийизвай шегьердавай аялриз урус чIал гьисабдайвал. Гьаниз килигна, лугьузва, чи шегьерра цIийи миллет арадал атанвайди. Садбуру адаз вучиз ятIани I5-лагьай миллет лугьузва. Гьелбетда, ам са миллетни туш.

Шегьердавай вири миллетрин векилриз сад садахъ галаз рахадайвал са чIал кIанзава, и везифа виридалайни хъсан урус чIала гьалзава. Амма гьикI хьайитIани, адакай хайи чIал жедач, дидедин чIал чин артух чин тийиз хьайитIани.

Дагъустанда пара вахтара гьатта кьилди са миллет авай хуьрерни, масса чIалал рахазвай чилин къене аваз хьайитIа, гьа са вахтуна жуван арада са шумуд чIалал рахада.

Квез чиз, вуч авун лазим я, вилаятрин миллетрин чIалар кардик кутун чIехи ийидайвал?

За гайи фикир тир кIватIалдин везифа квай программа туькIуьрун «Дагъустан Республикада хайи чIаларни урус чIал хуьнин, чирунинни кардик кутун» тIвар алай 2020-лагьай йисал кьван. Гьана кхьенвай кьилдин рекьер, крар, мярекатар вуч ийидатIа аялрин хъсандаказ хайи чIални, урус чIални чир жедайвал.

Исятда вуч авунва шегьерра хайи чIал чирун хъсанарун патал?

Шегьеррин мектебрин гъвечIи классриз кьилдин иер хайи чIал чирунин ктабар акъуднава Дагъустандин 6 дибдин чIалал. ЧIехи классравай аялри куруь авунвай хуьруьн мектебрин ктабрай кIелда.

Хайи чIаларин муаллимриз шегьеррин мектебра кьезилвилер («льготы») ава: абуруз чпин мажибдик мадни I5% къвезва. Мадни  абуруз ихтияр ава арцIунихъ кIватIалар туькIуьриз, классда са миллетдин кIелзавайбур 5 касдилай тIимил авачиз хьайитIа.

Магьамед Исмаилович, квевай чи са заманадин ксариз («современники») гьихьтин гафар лугьуз жеда?

Виридалайни асул кьилин, чIехи булах – дидедин чIал, хайи чил, миллет, жуван тарих, тIебиат кIан хьун галачиз жедайди туш халисан халкьдин рухваяр чIехи ийиз.

Ша чна хуьн чи чIал, рикIелай алуд тийин чи пунар, чи чIехи тарих, адетар, меденият хкажин, чун чеб яз амукьдаййвал. И кIвалахдин кьилин шартI я гьар дагъустанви вичин хайи чIалал рахун.

Сагърай куьн, Гьамидулах Исмаилович. Куь жавабри са шакни тазвач, хайи чIал хуьнин патал жуьреба-жуьре рекьера женг тухвана кIанзавайди. Чун, жегьилар, гьазур я цIийи вахтунин алатар кардик кутаз и рекье, компьютердин программаяр гьазуриз хайи чIалал, видеойрин кIватIалар гьазуриз чIар чирдай, интернетда, месела Лезги википедияда, кIвалах тухуз.

Гьа и жергеда гзаф герек кIвалах язва аялрин чIаларин лагерарни туькIуьрун Кьибле патан дагъустандин са район диб хьиз кьуна.

Пара сагърай куьн, мадни гзаф агалкьунар гуй квез!