ЦIийи йисан вилик надир савкьат
Хел: 
Гьуьрметлу алим, муаллим, писатель Къурбан Халикьович Акимован яргъал йисарин дурумлу зегьметдин нетижа яз, 2011-йисуз "Лезгистан” энциклопедия акъатнай. Адакай чпин фикирар гзафбуру лагьанай, алаваярни хъувуна, са жерге цIийивилер кухтуна, цIийиди ахкъудунин теклифар ганай. Ингье авторди пуд йисан къене зегьмет чIугун хъувунва, чаз цIийи, девлетлу, надир ктаб багъишнава. За Къ.Акимовавай кьвед лагьай сеферда акъатнавайди квелди тафаватлу жезватIа, гьихьтин цIийивилер аватIа хабар кьуна ва вилик са жерге маса суаларни эцигна.
- Тафаватлувилер гзаф ава, - къейдна авторди, - гьавиляй адал "2-сефер, дегишвилер ва цIийивилер кухтуна акъудзава” гафар кхьенва. Абур савда патал туш, гьакъикъат къалурзавайбур я.
ЦIийивилерикай рахайтIа, 2-сеферда акъатнавай энциклопедияда, 1-сеферда акъатайдал алава яз, тарихдин, илимдин, чIалан, литературадин ва искусстводин 50-далайни гзаф цIийи чешмейрикай менфят къачунва, агъзурдав агакьна лайихлу лезгийрикай делилар, малуматар ганва, 100 касдин кьван шикиларни кухтунва. Идалайни гъейри, ономастикадин чIехи хел тир топонимика хейлин гегьеншарнава. Бязи малуматар куьруь хъувуна, са бязибур хкуднава. Нетижада энциклопедиядик акатнавай баркаллу лезгийрин кьадар 2800-лай алатнава, шикилрин кьадарни 500-дав агакьнава.
Ктабдин винел кIвалахдайла, ви фикир лезгийриз талукь гьихьтин цIийи чешмейри, алимрин ахтармишунри, цIийи ктабри гзаф желбна?
- Энциклопедия патал цIийи малуматар заз жуван лезги газетрай, журналрай жагъана, жагъизва. Агъадихъ галай ктабрикай еке куьмек хьана: Седакъет Керимовадин "КцIар ва кцIарвияр”, Муьзеффер Меликмамедован "Лезги чIалар”, Гьажи Абдурагьимован "Заратиштр пайгъамбар, алпан-лезги миллет ва Яран сувар”, Нариман Самурован "Низамидин хазинахана” ва "Дагъустандик кукIурнавай Прометей”, Ярали Яралиеванни Нариман Османован "Лезги тарихдин” 4-том, Этибар Шагьбанован "СтIуррин ктаб”, Омар Гьуьсейнован азадвиликай кхьенвай философиядин макъалаяр ва мсб.
Энциклопедияда халкьдин ономастика, лезги чIала авай жуьреба-жуьре тIварарин сиягь гун хъсан кар я. КIелзавайдаз гьи хуьр гьи миллетдинди ятIа, ам гьина аватIа чир жезва. Амма чкаяр (булахар, векьер, кIамар, никIер, яйлахар...) гьина авайбур ятIа кьил акъатзавач, сир яз амукьзава эхир.
- Эхь, дугъриданни, гьакI жезва. Абур, жуван хуьруьн чкайрин тIварар квачиз, зун патални сир яз амукьзава. Чахъ акьван девлетлу топонимика ава хьи, гьар са булахдин ва я кIамун тIварцIин къаншарда ам талукь хуьр къалурун мумкин кар туш, анжах пешекар алимрилай-этнографрилай алакьун мумкин я. За умудзава: топонимикадин сиягьда гьар са лезги кIелзавайдал вичин хайи хуьруьн мулкуна авай багьа чкайрин ширин тIварар дуьшуьш жеда.
Энциклопедиядин сифте кьиле ва эхирда кIелзавайдан фикир ихьтин ибаради желбзава: "Лезги халкьди дуьньядин меденият вилик финик вичин пай кутазва”.
- Им гьакIан тарифарун туш, гьакъикъат къалурун я. Чи халкьди гьам алатай асирра, гьам ХХ асирда (за энциклопедияда советрин девирдиз "Къизилдин девир” лагьанва) дуьньядин медениятдик-цивилизациядик еке пай кутуна. Инал за халкьдин агалкьунар гьисаб тийин, умудзава, абур энциклопедия кIелайдаз аквада.
Алай девирдикай вуч лугьуз жеда?
- СССР чкIана. Чаз гзаф зарар хьанатIани, социализмдин гзаф хийирлу рекьер атIанатIани, ХХI асирдани лезгияр, чпин тIебии акьул - камал, фагьум-фикир, дурумлувал, къастунал кIевивал, алакьунар себеб яз, виликди физва. Чи алимрин ктабри, художникрин шикилри, пагьливанрин дережайри лезги миллет вири дуьньядиз раижзава.
Месела?..
- ЦIудралди лезги алимар (Камал Абдуллаев, Пенкер Авчиева, Къудрат Абдулкъадиров, Салигь Гьейбетов ва мсб.) дуьньядин халкьарин илимрин академийрин членарвиле кьабулнава, абурун тIварар Англияда, США-да ва маса уьлквейра акъатнавай "Дуьньядин илимдин гъетер” тIвар алай ктабра гьатнава, абурун илимдин ктабар къецепатан чIаларал акъатнава. ЦIудралди лезги художникрин ва архитекторрин (Дарвин Велибегован, Элия Алимирзоеван, Къарахан Сефербегован, Октай Алирзаеван, Гьажимурад Шугъаеван, Керим Керимован ва мсб.) тешпигь авачир хьтин шикилар Европадин, Америкадин, Африкадин ва маса континентрин чIехи шегьерра тешкилзавай выставкайра къалурзава, музейра ва хсуси шикилханайра хуьзва. 100-лай гзаф лезги пагьливанри (Аллагьвердиеври, Алиеври, Агьедоври, Эфендиеври...) спортдин жуьреба-жуьре рекьерай дуьньядин чемпионвилин тIварар къазанмишнава. Диаспорадин векилрини чи халкь дуьньяда раиж авуник чпин еке пай кутазва (гелхенжуван руш Гуьлнара Эмиргьамзаевади США-дин "Къизилдин сес” конкурсда сад лагьай чка кьуна). Мад мисалар кIанзавайдаз, энциклопедия ахъайна кIелайла, гьанай жагъида.
Энциклопедиядин бязи параграфар - тапан макъалайриз ва ктабриз жавабар гузвай, чи тарих кьасухдай чIурукIа къалурзавай алимар русвагьзавай чкаяр публицистикадиз мукьва хьанва. Абуруз жаваб гудай маса рехъ авачирни?
- Ваъ. Энциклопедия художественный эсер туш, ам илимдин, статистикадин, публицистикадин ва искусстводин кIватIал, "Лезгистанни” гьакI я. Жуван халкьдикай хана рахазвайдаз хъуьтуьл жаваб къвезвач. Ахьтинбуруз чпи тапарарзавайди къалурна кIанда эхир.
Энциклопедияда садбурун шикилар гун, масадбурун тагун - им вучтин кар я?
- Гьар са энциклопедиядин мурад-метлеб вичин кьилин темадикай кIелзавайдаз жезмай кьван гзаф малуматар гун я. Редколлегиядал меслят хьайивал, зун малуматар гзаф, шикилар тIимил, чебни тIвар-ван авайбурун, гуз алахъна. Эгер шикилар гзаф хьайитIа, энциклопедия альбомдиз элкъведа. Месела, гуьзел шикилралди безетмишнавай "Хив район” ктабдал "книга-альбом” кхьенва. Юждагдин муькуь районрин ктабрал ахьтин гафар алач.
Энциклопедиядин 1-изданидин эхирда адак акатнавай лезги миллетрин векилрин сиягь авай. Ам 2-изданида амукь тавунин себеб вуч я?
- А сиягьди, вичихъ лазимвал тIимил аваз, ктабда гзаф чка кьазвай. Адан эвезда чна "Тематикадин сиягь” ганва. Адай кIелзавайдаз тарихдин важиблу вакъиаяр, гьерекатар, дуьшуьшар, къагьриман рухвайринни рушарин кьисметар гьи чинра къалурнаватIа аквазва.
Энциклопедиядин 1 ва 2-изданийрин эхирда "Илимдин издание” гафар кхьенва. И тестикьарунихъ гьихьтин бинеяр ава?
- Бинеяр гзаф ава. Сад лагьайди, вири малуматар чIехи алимрин ктабрал, шак алачир делилрал, жув инанмиш фикиррал бинеламиш хьанва (ишлемишнавай ктабрин сиягь эхирда ганва, ам 261 тIварцIикай ибарат я). Кьвед лагьайди, энциклопедиядихъ вичин жавабдар кирам-автор, къимет гузвайбур - рецензентар (профессорар Агьмедулагь Гуьлмегьамедовни Гьажимурад Искендеров), 17 касдикай ибарат редколлегия, гьакьван членрикай ибарат редсовет ва абурал гуьзчивал тухвай Лезги халкьдин илимдинни культурадин ассоциациядин правление (председатель профессор Абдулгьалим Абдулгьалимов) ава.
Къурбан муаллим, ви фикирдалди, "Лезгистан” энциклопедиядин кьилин кьетIенвал, къиметлувал квекай ибарат я?
- Кьилин кьетIенвал? Ам лезги халкьдикай, лезги тайифайрикай, абур са миллет тирди тестикьарна, кхьенвай сад лагьай чIехи улуб хьуникай ибарат я.
Заз ван хьайивал, къуба лезгийрин бязи векилриз чи халкьдикай кхьенвай энциклопедиядин тIвар "Лезгиния” хьана кIанзава. Вун и месэладиз гьикI килигзава?
- Ахьтин теклиф завни агакьна. "Лезгистан” ва "Лезгиния” са гафар я. Сад лагьай тIвар кеферпатан Лезгистанда, кьвед лагьай тIвар кьиблепатан Дагъустанда гзаф ишлемишзава. Гьарда жуваз хуш тIвар ишлемишрай, зарар авач. За, месела, энциклопедиядин сифте гафуна "Лезгиния” ишлемишнава. Анжах энциклопедиядин 1-изданидал алай тIвар 2-изданида дегишарун кутугна акунач.
Энциклопедиядин 1-изданидин тираж 1000 экземпляр тир, 2-издание 700 экз. хьанва. ТIимил тушни?
- Гьелбетда, тIимил я. За, жуван яргъандиз килигна, кIвач яргъи авунва ман.
Энциклопедиядин 2-издание акъудиз пулдин куьмек гайи инсанар хьаначни?
- Ваъ.
Подписка гьикI кьиле фена?
- Хъсандиз. Чи халкьдиз вичин тарих кIанда.
Подписка ийиз куьмек гайи инсанрин тIварар кьунайтIа, кIандай.
- Ахьтинбурун десте къалин я. Махачкъаладай - Бутай Бутаев, Эмирхан Бабаев, Али-Мегьамед Бабаев, Къазанфер Къурбанов, Эльмира Савзиханова, Назим Ханбалаев, Гьалимат Къаземетова, Айдин Балабегов, Дашти Даштиев, Али Баглиев; Каспийскдай - Улушан Муталибов, Гьамид Къурбалиев, Рустам Султанов; Дербентдай - Абил Межидов; Избербашдай - Аким Жафаров (рагьмет хьурай вичиз); Къурушдилай - Муса Агьмедов; Мегьарамдхуьруьн райондай - Фахрудин Насрединов, Алаудин Саидов, Абдулашим Гьажимурадов, Фрид Вагьабов; Сулейман-Стальский райондай - Сегьерханум Османова, Гуьзел Межидова, Шагьабудин Шабатов, Хив райондай - Мегьамед-Эмин Къарабегов; Краснодардай - Рамидин Къайибов; Бакудай - Камран Къурбалиев. Ибурун тIварар заз разивилелди ва шадвилелди кьаз кIанзава. Сагърай чеб!
"Лезгистан” энциклопедия мад сеферда ахкъуддай ният авани?
- Эхь. Лезгийрихъ гзаф дерин, девлетлу, муракаб тарих ава. Ам гьам жуван халкьдив, иллаки жегьил несилрив, гьамни къунши халкьарив, алакьайтIа, вири дуьньядив агакьарна кIанда. Им чи везифа я.
Сир туштIа, энциклопедия мад мус басмадай ахкъудиз жеда?
- Гьар вад-цIуд йисалай.
Аферин, муаллим! Чаз икьван зурба, герек ктаб - "Лезгистан” энциклопедия багъишнавай вун пара сагърай! Мадни агалкьунар хьурай.
Ш.Шихмурадов
.
Сайтдин халисан уртах хьун патал регистрация авун кIан я.
Мумкин я ваз килигиз кIан хьун:
Россиядин чIехи гражданин кьена
Лезги чIаланни азербайжан чIалан чIехи гафарган акъатна
Къейд эцигун