ФЛНКА-дин лезги мектебда тарсар гузвай Альбина Къурбановадихъ галаз суьгьбет Дидед чIал - Алирза Саидован неведин мецелай
"Ваз гьикьван гзаф чIалар чизватIа, гьакьван сеферра вун инсанни я”. И келимайрин керчеквилел шак гъун четин я. Гьа са вахтунда гьар са касдихъ ада сифте яз сивяй гафар акъудай чIал ава, амни хайи чIал, багъри дидед чIал я.
Къе чна Альбина Къурбановадихъ галаз суьгьбетда. Пар квай журналист тир ада политикадин илимрин кандидатвилин дережа хуьн патал диссертациядин винелни кIвалахзава. Ам "Кавказдин политика” порталдин кьвед лагьай шеф-редактор, кьуд аялдин дидени я. Адахъ лайихлувилер мадни ава. КIвалахдин еке тежриба хьанвай вижевай педагог тир ам ФЛНКА-дин патав гвай лезги мектеб гьуьндуьр дережадиз хкажиз алахънава. Аквар гьаларай, дидед чIалал кьарувал адал лезгийрин машгьур шаир Алирза Саидован неве тирвиляйни агакьна...
Ша, чна гила Альбина муаллим вич диндирмишин.
Журналист, политолог яз куьн дидед чIалав икьван къадирлудаказ, тавазвилелди эгечIунин сир вуч я?
- Кьадар-кьисмет яз, хайи ерийривай яргъаз къакъатнавай касди вичин руьгьдин саламатвал, дидед чIал хуьн лап важиблу я. Гьикьван тажуб жедай кар ятIани, дидед чIалахъ цIигелвал за жуван гъвечIи ватандин сергьятрилай яргъаз акъатай чIавуз гьисс ийиз башламишна.
Дагъустанда яшамиш жезвай чIавуз лезги чIал ишлемишунин барадай за дарвал гьисс авурди туш. Зи хайиди тир Билбилхуьре вири сад-садахъ галаз дидед чIалал рахазвайди я. Анжах Москвадиз акъатайла, за жуван чIал хуьн ам чна веледривни агакьарун лазим тир багьа девлет тирди иллаки хцидаказ гьиссна. Эхь, дидед чIал - им халкьдин руьгь, чна вич къадирлудаказ хвена кIанзавай жанлу ирс я. Жуван хайи чIалан михьивал хуьнин, адал фасагьатдаказ рахунин патахъай чакай гьар садан хиве жавабдарвал гьатзавайди я.
ЮНЕСКО-ди кьунвай гьисабралди, дуьньядал алай 6 агъзурдав агакьна чIаларин са пай гьа чIаларал рахазвайбурукай мукьвал вахтара магьрум хьун мумкин я. Куьне гьикI фикирзава: чавай, лезгийривай, жуван чIал хуьз жедани?
- Жедай кар я, гьикI лагьайтIа гьар йисан 21-февралдиз Дуьньядин халкьарин дидед чIаларин югъ къейдзава. Гаф кватай чкадал лугьун: а югъни ЮНЕСКО-ди чIаларин ва культурайрин жуьрба-жуьрвал хуьниз къуват гунин мураддалди тайинарнавайди я.
Сифте яз ФЛНКА-дин патав гвай мектебдиз атайла, заз ял ядай йикъара, чпин кIвалин-къан дердиярни туна, дидед чIал чирун патал чпин аяларни галаз Москвадин ва Подмосковьедин жуьреба-жуьре пипIерай атанвай ватандашар акурла, зун лезги чIалахъ неинки зурба тарих, гьакI чIехи гележегни жедайдахъ инанмиш хьана. Зи къапарай, чи ватандашрихъ чIалаз майилвал авунин гьевес амай кьван гагьди лезги чIал яшамиш жеда. Ам хуьн патал, гьакъикъатдани, гьар са лезгиди вичин тIем акакьдай крар авун герек я.
Дидед чIалаз кIевелай майилвал авунин ерияр зи ивидик лап аял чIавалай акатна. И кардик Алирза Саидован руш тир зи дидедин лайихлу пайни ква. Чи чIехи хизанда, дидедин алахъунар себеб яз, гьар нянихъ литературадиз майдан ачух жезвай.
РикIел аламайвал, лап гъвечIи чIавалай за чIехи бубадин шиирар хуралай чириз, художественный эсерар фасагьатдаказ кIелдайбурун вири жуьрейрин конкурсра иштиракиз хьана. Дербентдин педколледжда кIелдай чIавуз за лезги халкьдин сивин яратмишунриз еке итиж авуна. Ина кIелзавай вад йисузни за лезгийрин хорда халкьдин куьгьне манияр лугьуз хьана. А манийрин авазар къени зи бейнида амазма. Хайи халкьдин авазрин сесерик кваз за жуван кьуд веледни динжариз хьайиди я. Гила лагьайтIа, ФЛНКА-дин базардин йикъара кардик квай мектебда зи ученикри лезги халкьдин руьгьдин гуьзелвал агакьарзавай а манияр еке гьевесдивди чирзава. Абур чна тарсара ял акъадардай декьикьайра тамамарзава. Идалайни гъейри, чна лезги шаиррин эсерар хуралай чирзава, абурун мана-метлебдиз баянар гузва. Хуралай чириз кIанзавай манидин гьар са цIарцIин мана-метлеб ачухариз кIан хьайи чIавуз бицIекрин вилер зал гьикI алкIидатIа акуна кIандай квез.
Квелай ФЛНКА-дин лезги мектебда хизанда жедай хьтин чими, къулай гьалар арадал гъиз алакьнавайди заз хъсандиз чида. Неинки аялриз, гьатта абурун диде-бубайризни мектебдай хъфидай ашкъи тежезвайдини чида заз. Абур мектебдиз и саягъда желбиз квелай гьикI алакьзавайди я?
- Идан сир сад я: зун жуван гьар са тарсуниз руьгьдин вири къуватар серф ийиз алахъзава. МасакIа хьунни мумкин туш. Базардин йикъара чун, жуван хизандилай алатайла, виридалайни багьа ивир - чи улу-бубайрилай чав агакьнавай, чна вичел дамахзавай дидед чIал - хуьнин пак къайгъуйрик кваз кIватI жезва эхир.
Идалайни гъейри, заз Москва хьтин зурба шегьерда ФЛНКА-дин вири къулайвилер авай дарамат чи гьар са ватандаш патал багъри кIвализ элкъвена кIанзава. Мад са кардикай лугьун, жуван тарсариз за чIехи кьве аял - руш Жамиля ва хва Мегьамед Аминни - гъизва. Тарсар тухузвай чIавуз абурун вилера авай итижлувал, мегьрибанвал акурла, за жува-жувавай лап вини дережадин истемишунар авун лазим тирди гьиссзава. Чна гьар сеферда, тарсарилай кьулухъ, аялар патал мастер-классарни тешкилзава. Зи чIехи руш Жамиля гъилин-тупIун кIвалахар алакьдай аял я. Вичин а алакьунар ада амай ученикризни еке гьевесдивди раижзава. Ада кIуь тинидикай жуьреба-жуьре шейэр гьазурда, гьайванрин муракаб шикилар чIугвада, кьунаралди шейэр храда, кIвале ишлемишдай шейэрал къешенг нехишар атIуда. Адалай бакара къведай хейлин маса крарни алакьзава. Яшар гъвечIибур ятIани, вичихъ авай алакьунар амай аялривни агакьарунив ам муаллимрин халис кIвалахдив хьиз эгечIзавайди я...
Куьн гзаф аялар авай диде я, куьне квевай еке истемишунар ийизвайди, куь аялри школада "вадралди” кIелзавайди, чирвилерин дережадал гьалтайла абур москваэгьлийрин хизанрай тир хейлин аялриз чешне тирдини чида заз. ЧIехи шегьерда тарсарни гуз, кьуд аял тербияламишиз квез четин акъваззавачни?
- Регьят я лугьузни жедач. Амма, аквар гьаларай, дагъдин хуьрера чими яд, яшайишдин лап чарасуз герек къулайвилерни авачиз кIвал-югъ кьиле тухвай чи алатай несилриз мадни четин акъвазна. Гьар са касди вичин уьмуьрдин рехъ вичи хкязавайди я. За хкянавай, рехъ мумкин я, четиндини хьун, гьа са вахтунда ам мана-метлебдив ацIанвайди, итижлуди я. Заз ихьтин чIехи хизан - са тIимил кьван инжиклу ийизватIани, гьар юкъуз зун гьейранарзавай хизан - гайи Аллагьдиз шукур хьуй. Инал зун, рузи акъакьариз жедач лугьуз, тIимил аялар хазвай лезги ва Кавказдин маса халкьарин бязи хизанри тажубарзава. Акьван фад Европадин кIалубрал элячIнавай дидейризни бубайриз за советрин девирдин фильмдиз - "Садра, къад йис арадай фейила” фильмдиз - килигун меслят къалурдай. Бейни къарсатмишдай, таъсирдай а фильм гзаф аялар авай дидедикай я. Ана дидедин къаматда аваз лап бажарагълу артистка Наталья Гундарева къугъвазва. Гьар гъилера, кIвалахдилай хтайла, юргъунвиляй кIвачи чил кьан тийизмай чIавуз, кIвале чамарарзавай аялар чпин кроватрал агакьарна, зун гьа фильмдиз килиг хъийида. Хиве кьан, гьар сеферда заз кьагьар къведа, вилерал накъвар акьалтда... Вучиз лагьайтIа, зи рикIел гзаф аялар авай зи дидеди, чи бадейри авур дидевилин кьегьалвал хкведа. Абуру лагьайтIа, залайни чIехи хизан идара ийиз, гзаф аялар авай дидейрал гьалтай вири четинвилериз игитвилелди таб гайиди я.
ФЛНК-дин лезги мектебдин ученикар квез гележегда мадни квелди шадариз кIанзава?
- Хейлин йисара Билбилхуьруьн юкьван мектебда, вични жуван бубадин - заз чидайбурукай виридалайни кIеви истемишунардай директордин - гъилик кIелайдалай гуьгъуьниз зун мектеб гьа са чкадал акъваз хьун лазим туш лагьай фикирдал атана. Ам, дири - цицIи аял хьиз, чIехи мягькем хьун герек я. Гьелбетда, ФЛНКА-дин лезги мектебдин уьмуьрдани лишанлу крар гзаф жеда. ИкI, чаз чи тарсар аялрин зигьиндин мумкинвилер ачухардай ва тарихдин вакъиайрихъ галаз алакъалу къугъунралди, лезги классикрин эсеррин бинедаллаз сегьнедин куьруь чIукар къалуруналди девлетлу ийиз кIанзава. Чаз чи аялри гъвечIи гебеяр храна, нинийриз лезгийрин парталар цвана, Legoдин конструктордикай, Дербентдин, Къебеледин, Бардадин, Ахцегьрин, Хучнидин къелейрин цлар хкажна, пластилиндикай Шимихуьруьн, ЦIахуррин, РичIарин душмандикай виликамаз хабар гудай минараяр туькIуьрна, кIарасдикай гапурар ва кфилар гьазурна кIанзава...
Гатфар кьиляй чаз аялар тешкиллудаказ тIебиатдал тухуз, тарсарни гьа тIебиатдин къужахда аваз тешкилиз кIанзава. Гатуз Кавказдиз хъфиз кIанзавай аялар чаз дидед чIал чирун патал тешкилзавай лагерра кIватIдай фикир ава. ФЛНКА-диз ахьтин лагерар Сулейман-Стальский райондин властрихъ галаз санал тешкилдай ниятар ава. Вири крарикай инал суьгьбет ийиз жедач. Чи планрихъ галаз мадни гегьеншдаказ, мукьувай таниш, жез кIанзавайбуруз чна гьар киш, гьяд юкъуз ФЛНКА-дин къаюмвилик квай, чи къулай лезги кIвализ атун теклифзава.
Вири хизанни галаз ша, чавай саналди каш-мекь ийиз жедайвал, сада-садав рикIин чим агакьардайвал, багъри медениятдин кIанивилин ялавар туьхуьн тийидайвал... Тарсарилай гуьгъуьниз дидед чIалан нев чи меркездин яргъал пипIеривни агакьардайвал... Гьар гьафтеда Куьгьне Басманная куьчеда авай чи умуми кIвале цIийиз гуьруьшмиш хьунихъ цIигелвалдайвал...
.
Сайтдин халисан уртах хьун патал регистрация авун кIан я.
Мумкин я ваз килигиз кIан хьун:
Лезги чIал гьикI хуьн? - “Самур” газетдин элкъвей стол
Самур вацIан кьибле пата Лезги чIал кIанарзава
Лезги чIаланни азербайжан чIалан чIехи гафарган акъатна
Къейд эцигун