Rus Eng Az Lz

ЛЕЗГИ МИЛЛЕТДИННИ МЕДЕНИЯТДИН
ФЕДЕРАЦИЯДИН ДЕРЕЖАДИН АВТОНОМИЯ

Кьвепеледа мугьманвиле

 


Самур вацIун ва Кавказ дагъларин чIехи кьаскьандин кьве патани алатай девиррилай куьчери хипехъанвилелни малдарвилел машгьул лезги ва лезги чIаларин бинелу халкьар яшамиш жезва. Дагъларин азад, такабур лекьериз тешпигь абурун яшайишдин вердиш къурулуш, гьайиф хьи, гила арада кьилди уьлквейрин кIеви сергьятар хьуни чIурнава.
 
Мукьва-кьиливилинни хванахвавилин сих алакъайрин къунши хуьрер яргъал хьанва, бубайрин сеняткарвилер ва гьабурухъ галаз дагълух хуьрерни терг жезва… Виридалайни пис, мусибатдин кар – чкадин жемятрихъ галаз къаришмиш хъижез, Азербайжан патан лезгийрин дидед чIал, милли культура, адетар къакъатзава.
 
Ажеб тир госсергьятрин таможенный пунктарилай хьайитIани асантдаказ элячIиз жезвайтIа. Чун гьакI фин-хтунин алакъаярни (чарасуздаказ элячIзавайбурун чIехи пай лезгияр я кьван) жезмай кьван зайифарун патал къастуналди хьиз ажиотаж, тIебии тушир тегьердин яргъи учирар арадал гъиз, инсанар гьелекзава, хам алажзава... Эхь, гьа ихьтин азиятар кьабулна, и мукьвара, чун са кьвед-пуд юкъуз Азербайжан патан мукьва-кьилийрални дустарал кьил чIугваз фена.
 
Гена хъсан хьана, Бакуда чун хсуси машин гваз атай Шагьина (ам чахъ галаз фейи чепиви Вагьидин Абдулгьалимован эмед хва, Азербайжан пата вичиз кьетIен гьуьрмет къазанмишнавай жумарт, викIегь хва я) къаршиламишна ва энгел тавуна Кьвепеледиз, вичин кIвализ хутахна. На лугьумир, ина касди виликамаз хъсан гьазурвилер акуна, мугьманриз къени стол къурмишнавай.
 
Яргъал Дагъустандай (виликрай балкIандаллаз гирведилай элячIна, 2-3 сятинилай гьана жезвай) мугьманар атанвайдакай хабар хьайила, лезги къуншияр, Камарван (КIама ван) хуьряй кьиле зегьметдин ветеран Керимханов Бабиш муаллим  аваз мукьва-кьилийрин са десте атана акъатна, бегьем лезги межлис къурмишна. Столдихъ хизандин кьил, къени къилихрин кьетIен ватанперес ва мугьманперес инсан Шакир Мамедовни (ам кефсуз яз, вичин кайвани Илфиятни галаз Москвада авай, Аллагь куьмек хьуй) галайтIа, чи гуьруьш мадни метлеблуди жедай. - Бубайрин пак весидиз вафалу яз, кIвале, хизандин арада чун анжах лезги чIалалди рахазва.
 
Гьавиляй ина чаз ва чи тухумдин вири аялризни кваз фасагьатвилелди лезги чIал чизва,- Ахцегь райондин Чеперин хуьруьн нугъватдал (са девирда бубаяр Чеперин хуьряй чпин хъуьтIуьн къиш- лахрал куьч хьана амукьна) суьгьбетзава Шагьина. - Чи аялри урус мектебда келиз, лап хъсандаказ урус, азербайжан чIалар чирзава. Къебеле шегьердин бинелу жемятдин чIехи пай лезгияр ятIани, лезги чIалан тарсар шегьердин мектебра авач. Гьайиф хьи, чIал, милливал къакъатзава. Лезги хуьрера гьафтеда кьве сят лезги тарсар гузва, вични халкьди истемишайтIа. Гьавиляй дидед чIал, бубайрин хъсан адетар – милливал хуьн тамамвилелди хизандин хиве гьатзава...
 
Шагьинан гафариз къуват яз къейдин, къведай рекье Къебеледикай 13 километрдин хкатнавай Вандам хуьруьн (тахминан 10 агъзур нефес авай ана Европада виридалайни чIехи, суткада 50 тонн нек гьасилдай къуват авай малдарвилин комплекс эцигзава) са агъсакъалдихъ галаз суьгьбетдай малум хьайивал, бинедилай лезгийринди тир и хуьре къе садан рикIелни дидед чIал аламач. «Рагьметлу бубади чун лезги миллетдикай я лугьудай, амма туькIвена вичизни чIал чидачир», - лагьана ада.

 

Къебеледин ватандашрихъ галаз яргъалди ширин суьгьбетарна, лезги ханумар – устад ашпазар тир Севиланни Мензарадин (сифтеди Шагьинан мегьрибан кайвани, муькуьди вах я) гъилерин тIямлу хуьрекар дадмишна, мугьманриз къуллугъуна диде-бубадиз куьмекарзавай Исламахъни Аминадихъ (абуру 6 ва 2-классра лап хъсандаказ кIелзава) галаз мукьувай таниш хьана. Пакад юкъуз чна къадим шегьердин тамашуниз лайихлу чкаяр акун кьетIна. Советрин девирда и шегьер кьуд пад гуьзчивилик кутунвай анжах са зурба РЛС-дал тафаватлу тиртIа, эхиримжи 5-10 йисан девирда ина авунвай шегьре рекьер, хкажнавай дараматар, спорткомплексар, гьукуматдин чиновникрини туристри ял ядай махсус зонаяр, мугьманханаярни ресторанар, гьар жуьре памятникар, кардик кутунвай заводарни фабрикар акур кас тажуб хьана амукьда. Чипсар, гьар жуьре ширеяр, консервияр, лимонад, ниси, чехир, ширинлухар гьазурдай карханайрилай алава, Голландиядин машгьур «Beltman» маркадин пианиноярни кваз гьа ина кIватIзава.
 
Тамашуниз лайихлу чкайрикай чаз иллаки дагъларай тухванвай канатдин рекьерини аквапаркди таъсирна. Куьруь къейд. Кабалака, Барда, Габала, Къебеле, Кьве пеле. Вине авай кьве дуьз чкадал экIя хьайивиляй и шегьердал ихьтин тIвар акьалтна. Са чкадал пара тIварар хьуни адан дувулрин къадимлувилин гьакъиндай шагьидвалзава. Чи эрадал къведалди IV-III ва чи эрадин Х асирдал кьван яргъал девирда аваз хьайи Кавказдин Албания уьлкведин меркез, ам Ахцегь ва Докъузпара районрин къаншарда, Кавказ (къав кьаз) дагъларин кьакьан кьаскьандин кьиблепата ава. Лап цуьк акъудай девирда (IV-VI асирар) уьлкведин хъуьтIуьн меркез-резиденция - гьукуматдин кьилевайбур яшамиш жедай чка ТIури, яни Ахцегьар тир. Вичин вахтунда политикадин, экономикадин, алишверишдин лап чIехи чкайрикай сад ва 600 йисалай артух девирда Кавказдин Албания уьлкведин кьилин меркез ва варар хьайи и къадим Къебеле шегьер ХVI асирда сефевидрихъ галаз женгера чкIана.
 
ХVII асирда Кьвепеле райондин сергьятра Кьудкашен султанат арадал атана, ва гуьгъуьнай ам Шекидин ханстводик акат хъувуна. Кьвепеле районда къадим тарихдинни культурадин гзаф кьадар надир памятникар ама: Чухур Кьвепеледа - къеледин куьгьне амукьаяр; Амили хуьре - IV-VIII асиррин алпан килиса, Хазра хуьре - Шейх Бадрадинанни Шейх Мансуран пIирер (ХV асир), Бум хуьре - ХIХ асирдин мискIин ва гзаф масабур. Къе Кьвепеле Европадин тегьерда цIийи кьилелай хкажзавай зурба шегьер я - саки 15 агъзур нефес авай ва девирдин истемишунрив кьур гегьенш инфраструкту- радин курортдин меркез.
 
Дерин тарихдинни девлетлу культурадин манадин ва гуьзел тIебиатдин тамашуниз лайихлу пара кьадар чкаяр – надир экспонатар, гьакI ял ядай комплексар авайвиляй, «ачух цавун кIаник музей» лугьуз, иниз вири дуьньядай туристар ахмиш жезва. Анжах са «Qafqaz» комплексдин 5 гъетрен дережадин мугьманханайра санлай 1000 кас кьабулдай мумкинвал ава. Туристриз иллаки дагълух тIебиатдин гуьзел чкаяр – Урус там, Шабалатдин там, дагъдин вацIарин дереяр, кьакьан дагъларин Дуружа, Лаза (Лацар) ва маса хуьрер итижлу я.
 
…Хъсан дуст ва муъмин инсан Керимханов Камилан теклифдалди, чун канатдин рекьяй кьве километрдин мензилдиз ТIурфан дагъдин кукIвал ва анайни лезгийрин Дуружа хуьруьз фена. Вичин хушуналди гид хьайи Камила (Ам и эцигунра хатасузвал хуьнин рекьяй инженер тир эхир.
 
Гьадан гьуьрметдай чавайни, кьуд-вад касдивай, рекьин гьакъи - гьар садавай 10 манат ва манатни ана евродилай багьа я!- къачунач) рехъди чаз илимдинни вилик фенвай технологийрин и багьа проектдин кьетIенвилерикай, туризмдин бизнес артмишунин карда канатдин рекьин мана-метлебдикай, дагъдин гурлу вацIун гьерекат ина махсус чарчарралди зайифарнавай къайдадикай, дагъдик квай тамун юкьвай лыжаяр гьялун патал тухванвай трассадикай, герек атайла ана тIебии тушир жив къварзавай установкайрикай гьевеслудаказ суьгьбетзава. Ашкара хьайивал, 2018-йисалди канатдин и рехъ, дагълух гуьзел тIебиатдин хуьрерайни яйлахрай яна, КцIариз тухузва. Акуна-такуна, чун гьавадай Дуружа хуьруьз (гьуьлуьн дережадилай 1570 метрдин вине ава) акъатна.
 
Чи дагъви хуьрера хьиз, инани хъуьтIуьз кимел итимри чпин гьар йикъан яшайишдин месэлаяр, уьлквединни дуьньядин гьалар веревирдзава. Дагъустан патай атанвай чаз лагьайтIа, Дуружа хуьруьн тарих, жемятдин яшайишдин месэлаяр итижлу я. Суалар вугуз, чна хуьруьн агъсакъал Исмаилов Султан буба рахарзава. Муьжуьд веледдинни цIудалай пара хтулрин буба, зоотехниквилин 40 йисан тежриба авай зегьметдин ветеран, ам гъавурдик квай хъсан суьгьбетчини я. - Куьчери хипехъанвилел машгъул чи ата-бубайри, тахминан, 400 йис вилик Ахцегь райондин Игъиррин хуьряй атана, Рустамзалдин и дереда цIийи хуьр кутуна.
 
Пара хъсан гьавадин, михьи булахрин, вижевай яйлахрин ва маралар-миргерни кваз авай берекатлу тамарин гуьзел уьруьшар я ингар, гьич сугъул жедач. Виликрай чун, гирведилай элячIиз, ара-ара Дагъустан патаз физ-хкведай. Гила сергьятчийри вири жигъирар кIевнава. Куьгьне хуьр амачтIани, чи бязи хизанри кьуд патаз чкIанвай чпин мукьва-кьилийрихъ галаз хийир-шийирдин алакъаяр хуьзва. Алай вахтунда ина тIимил кIвалер, инсанар аваз акумир гьа. Чи асул жемят - 140 кIвал-хизан Дарьял лугьур районда, урус РЛС-дин патав гвай удинрин къадим СултIан-нухада, гьеле Алпан девирдин ибадатханадин амукьаяр аквазвай пак чкада ава. Ана абур яшайишдин вири къулайвилерални таъмин я. Гатуз мал-хеб хуьзвай, гьакI ял ягъиз кIанзавай жемят хтана, хуьр ахцIуда, гьич чир хъижедач.
 
- Цавун, яни канатдин рекьихъ галаз чи хуьруьн акунарни, дуланажагъдин шартIарни хъсан патахъ дегиш хьана, - суьгьбетдик дуружави Вагъиф экечIзава. - ХъуьтIуьз ина мал-хеб хуьдай кас авач: вири гьа зун хьтин фялеярни канатдин рекъел къуллугъзавай пешека- рар я. Аллагьдиз шукур хьуй, хъсан мажибарни къачузва, чкадинбуруз Къебеледиз фин-хтунни пулсуз я. Дугъри я, сифтедай гьукумдарриз чи хуьр тамамвилелди куьчариз кIанзавай, амма чи шикаятрин нетижада я жеди, неинки хуьр тадайвал, гьатта куьгьне кIвалер, квез аквазва хьи, са тирихдин цIийибурал эвездайвал хьана…
 
 И хуьре чун гьакI медени, итижлу, ватанпререс инсан Энверан хва Гьажи Руслан Мегьамедовахъ галазни мукьувай таниш хьана. Къейдин, Туьркияда Истамбул шегьердин Мермер университетда диндин «Иллагьият» факультет агалкьунралди акьалтIарна, хайи хуьре яшамиш жез, патарив гвай са шумуд хуьруьн жемятдиз, Аллагь патал хьуй лагьана, намуслувилелди диндин гьар жуьре къуллугъар ийизвай и касди вичин хсуси кIвале 2200 далай артух куьгьне ктабар, чи милли тарихдинни культурадин манадин цIудралди маса экспонатар авай надир музей тешкилнава. Адакай чна чи газетдин гуьгъуьнин са нумрада кьилди макъалада суьгьбетда.

Дашдемир Шерифалиев

.

ЦIийи дуьнья

.

Мумкин я ваз килигиз кIан хьун:

Лезги чIаланни азербайжан чIалан чIехи гафарган акъатна

"Лезги Газетдин" векилар Лацар хуьре

Туьркиядин лезгийри бубайрин адетар хуьзва

Къуба район интернетдихъ ялзава

Шегьердин аялриз дидедин чIал хкун

Къейдер (0)