Кьасумхуьруьнвияр ЧIехи дяведин цIаяра
Хел: 
Къе чна куь фикир Ватандин ЧIехи дяведин йисара Сулейман-Стальский (Кьасумхуьруьн) райондай тир баркаллу рухвайри къалурай кьегьалвилерал желбда.
1941-йисан 22-июнь. Райондин центрада еке митинг кьиле фена. Анал кIватI хьанвайбуру Яру Армиядихъ галаз санал Ватан хуьз, душман кукIвариз гьазур тирди, фронтовикар лазим вири шейэралди таъминарун патал, чандилайни гъил къачуна, зегьмет чIугвадайди малумарна. Ихьтин митингар райондин колхозра, карханайра, идарайра кьиле фена.
Фронтдиз сифте фейибурун арада авай: ВЛКСМ-дин Дагобкомдин виликан сад лагьай секретарь, гуьгъуьнлай ВЛКСМ-дин Кеферпатан Кавказдин крайкомдин секретарь, СССР-дин ВЦИК-дин член Абдужамал Мегьтиев, Дагъустандин зегьметдин резервийрин Управленидин начальникдин заместитель Мегьамед-Гьанифа Шайдаев (Цмур), партиядин Кьасумхуьруьн райкомдин инструктор Шамсудин Самедов, халкьдин судья Мегьамедагъа Букаров, Уллу-Гъетегърин школадин директор, финнрихъ галаз хьайи дяведин иштиракчи Сейфулагь Гьабибов, Кьасумхуьруьн юкьван школадин 10-классдин ученикар-комсомолар: Артем Шихсаидов, Мегьамед-Гьасан Гьасанов, Мейбулан Селимов ва масабур.
Кьасумхуьруьн райондин аскерри-фронтовикри Ватандин дяведин чIехи вири ягъунра иштиракна. Кефердинни РагъакIидай патан фронтда Шихидхуьряй тир муаллим, пулеметчик Абдулгьат Жамалуддинова игитвал къалурна. Са шумуд сятина немсерин къати гьужумрин хура акъвазаруналди, вичин подразделенидиз санай-масаниз экъечIдай мумкинвал гана. 1938-йисан октябрдилай Яру Армиядин жергейра къуллугъзавай кадровый офицер, Татарханрин хуьряй тир Гьажикъурбан Гьажимегьамедова Кишинев хуьзвай мотомеханизированный частарик кваз къуллугъна. Бельцы шегьердин патав кьиле фейи ягъунра хьайи хер сагъар хъувурдалай къулухъ ада РагъакIидай патан фронтдин 16-армиядин жергейра аваз Москвадин патав Можайскда, Великолукский терефдихъ кьиле фейи ягъунра иштиракна. Дяве башламиш хьайила, взводдин командир тир адакай ротадин, ахпа штурмовой батальондин командир жезва. Великие Луки шегьер азад авурдалай гуьгъуьниз адан батальонди (РагъакIидай патан фронтдин гвардиядин 83-дивизиядин 252-полкунин) Смоленскдин патав душмандин мягькемарнавай сенгерар кукIваруна иштиракна. И ягъунра къалурай кьегьалвиляй Гь.Гьажимегьамедоваз Яру Пайдахдин орден гана. Ада Курск шегьердин патав немсер тергунин, Витебский область азад авунин ягъунрани иштиракна. И областдин Городок шегьер патал кьиле фейи ягъунра жуьрэтлувал къалурай ам Александр Невскийдин ордендиз лайихлу хьана. 1945-йисан гатфариз Гь.Гьажимегьамедован подразделениди Кенигсберг къачун патал гзаф ивияр экъичай ягъунра иштиракна. Гь.Гьажимегьамедоваз Яру Пайдахдин кьвед лагьай орден гана.
Ватан хаталувилик квай йисара газетрин чинрилай къагьриман танкист, Макьарин хуьряй тир Асали Сейфулаеван тIвар алатзавачир. Дяве башламиш хьайила, кадровый офицерди Бельцы шегьерда къуллугъзавай. 1942-йисан февралдилай ам мотострелковый ротадин комадирвиле, ахпа танкарин 5-армиядин 215-бригададин батальондин командирдин заместителвиле тайинарзава. Сталинград патал кьиле фейи женгера адан тIвар машгьур хьана. Жегьил лейтенант яз ада Сталинграддилай башламишай гъалибвилин марш гвардиядин майор яз Рейхстагдин цлал рикIел аламукьдай кхьинар авуналди куьтягь жезва. Анжах 1943-йисуз ам пуд ордендиз лайихлу хьана: Яру Пайдахдин, Александр Невскийдин ва Ватандин дяведин II дережадин.
Ватан немсерин чапхунчийрикай хуьз Къази Качаеван хизандай (Куркурхуьр) пуд стха - Межид, Мурад, Исрафил - фронтдиз фена. Абуру чпин тIварар эбеди яз амукьдайвал авуна, Ватандин азадвал ва аслу туширвал патал чпин чанар къурбандна. Межид Сталинграддин женгера, взводдин командир лейтенант Исрафил Кавказ патал кьиле фейи ягъунра игитвилелди телеф хьана, Мурад Качаевич 346-стрелковый дивизиядин 126-полкунин жуьрэтлу разведчик яз машгьур хьана. Мурад Качаева, вичин чан къурбанд авуналди, командованиди тапшурмишай кар тамамарна. И кардин гьакъиндай 1975-йисуз чапдай акъудай "Дагъвияр - Россиядин аскерар” очеркрин кIватIалда кхьенва.
Фашистрин чапхунчияр Москвадин патав дарбадагъ авур женгера гвардиядин лейтенант Велимет Якъубова (Татархан) иштиракна. Ам Михневодин, Пролетарскийдин, Каширдин патарив, Волоколамский рекье фейи гьужумрай викIегьвилелди экъечIна. Москвадай Берлиндиз кьван фена В.Якьубован дяведин рехъ. И рекье ам пуд ордендиз лайихлу хьана: абурун арада Баркалладин II ва III дережадин орденар ава. Ам 8 медалдин сагьибни я.
Мегьамед-Гьанифа Гьажибалаевич Шайдаева Ватандин меркез - Москва хуьнин женгера иштиракна. Дмитрово, Солнечногорск, Гжатск, Волоколамск, Москва-Волга канал - ингье военный комиссар М.-Гь.Шайдаева вичин танкариз акси яхцIурни цIуд миллиметрдин тупарин дивизион тухвай рекьерин сиягь.
Москва патал кьиле фейи женгера къалурай кьегьалвиляй, жуьрэтлувиляй М.-Гь.Шайдаев Яру Гъетрен ордендиз ва "Москва хуьнай” медалдиз лайихлу хьана. 1942-йисан гаталай политикадин рекьяй командирдин заместителди Сталинграддин женгера иштиракна. М.-Гь.Шайдаева ина ада къалурай дяве тухунин устадвал, дурумлувал, кьегьалвал Ватандин дяведин I дережадин ордендалди ва "Сталинград хуьнай” медалдалди къейдна. Ада Варшава азадзавай женгера, Берлиндин гьужумда иштиракна, Рейхстагдин цлал кхьинар туна. Дяведилай гуьгъуьниз М.-Гь.Шайдаева яргъал йисара кьушунра къуллугъун давамарна, ахпа савадлу, тежрибалу политработникди Ленинграддин ва Москвадин военный вузра педагогвилин кIвалахар авуна. 1983-йисуз М.-Гь. Шайдаеваз генерал-майорвилин чин гана.
Кьасумхуьруьн райондай гзаф аскерар, чандилайни гъил къачуна, Сталинград хуьз мягькемдиз акъвазна. Лейтенант танкист Мирзебег Мегьтиев (Цмуррин хуьр) а женгера Ватандин дяведин I дережадин ордендиз лайихлу хьана. Сталинграддай Берлиндиз кьван дяведин рехъ фена. Машгьур 62-армияда Яру Гъетрен ордендиз лайихлу хьайи Ш.Р.Самедова кьегьалвилелди женг чIугуна.
НКВД-дин 10-дивизиядин жергейра аваз цмурви Тагьирбег Алисултановани женг чIугуна. Ам Сталинграддилай Австриядин меркез Венадив агакьна. И рекье ам Яру Гъетрен ва Баркалладин III дережадин одренриз лайихлу хьана. Сталинграддин женгера старший лейтенант Мегьамедэмин Ибрагьимова (Баркалладин 3-дережадин орден, 12 медаль), Таиб Агьмедова ХипитIрин хуьряй (Яру Гъетрен, Ватандин дяведин, I дережадин ордендин сагьиб), Батман Салманова ва масабуру иштиракна.
1942-йисан дяведин лап четин йикъара гуьгьуьллудаказ фронтдиз фейи политрук, бажарагълу шаир СтIал Мусаиб, офицер Закиев Мирза, Алиев Асанали (Агъа СтIалар) инсафсуз женгера игитвилелди телеф хьана.
Хайи Кавказ хуьдайла, Уллу-Гъетегъай тир комсомол Гьажи Фаталиева душмандин 4 танк тергна. Адаз и игитвиляй Яру Гъетрен орден гана, гьа и юкъуз коммунистрин партиядин жергейриз кьабулна. КичIевал тийижир офицерди душмандиз инсаф ийизвачир. ИкI, адаз кьвед лагьай награда - "Дирибашвиляй” медаль гана. Кубань азаддай женгера ада 219 фашист тергна. Командованиди адаз кьвед лагьай Яру Гъетрен орден гана. Мейбула Селимова (Кьасумхуьр) Кеферпатан Кавказ азаддай гьужумра иштиракна, ам Карпатрив агакьдалди дяведин рехъ фена. Ам Яру Гъетрен, Ватандин дяведин I ва II дережайрин орденриз, са жерге медалриз лайихлу хьана.
Векьелрилай тир Фейзулагь Атлухановани вичин хайи край хуьнин женгера игитвилелди иштиракна. Ам гьавадин стрелок, радист тир. Кавказ, Крым, Белоруссия азаддай операцийра, Польшада, Германияда душмандихъ галаз хьайи женгера къалурай гьунарар Яру Гъетрен, Ватандин дяведин 1-дережадин орденралди къейдна. Гьабибов Оружа Одессадин, Севастополдин, Керчдин, Новороссийскдин, Ейскдин, Дондал алай Ростовдин, Таганрогдин, Николаев шегьердин патарив хьайи женгера иштиракна ва ам са жерге орденризни медалриз лайихлу хьана. Хайи Кавказ патал женгера кьасумхуьруьнви Али Исрафилова, Сиражидин Гьажиева, Ханмегьамед Агъаханова (Зугьрабахуьр) ва вишералди масабуру чпин чанар къурбандна.
1943-йисан июндин сифте кьилера фронтдин "Врага на штык” газетда кадровый офицер, капитан, Яру Армияда 1934-йисалай къуллугъзавай Гьусейн Бугдаеван игитвилерикай макъала чапнай. Газетда кхьенвайвал, анжах какахьай са ягъунра ада 30-дав агакьна фашистар тергна. Яргъал тир кеферпата, Заполярьеда Печенегский Краснознаменный дивизиядик кваз дирибашвилелди женг чIугур взводдин командир, старший сержант Играмуддин Ханбалаеван кьегьалвилер Яру Гъетрен, Ватандин дяведин 1-дережадин орденралди, медалралди къейднава.
Ватандин ЧIехи дяведин женгера Кьасумхуьруьн райондай 1300-далай виниз аскерар телеф хьана. Абуру чпин ивидалди, миллионралди советрин аскерри хьиз, Ватандин намус ва аслу туширвал хвена. Абур чи рикIера амукьда.
Ханум Шайдабегова
.
Сайтдин халисан уртах хьун патал регистрация авун кIан я.
Мумкин я ваз килигиз кIан хьун:
Дербент райондин Белижда Чlехи Гъалибвилин 70 йисаз талукьарнавай мярекатар кьиле фена
15-апрелдиз Ахцегьа Шагьабас Исмаилован 95 йисан юбилейдиз талукь мярекат кьиле фена
Дяведин игитдин юлдаш Къизил Ашуралиевадив кIвал къачудай куьмекдин свидетельство вахкана
Къейд эцигун