Rus Eng Az Lz

ЛЕЗГИ МИЛЛЕТДИННИ МЕДЕНИЯТДИН
ФЕДЕРАЦИЯДИН ДЕРЕЖАДИН АВТОНОМИЯ

ЧIавув кьадай Путинан чIал

Гьукуматдин Кьили Федерал АлтIушундив вичин чIал рахана

4-декабрдиз Владимир Путина Кремлдин Георгиевский залда теклифнавай агъзурдалай виниз ксарин вилик Россиядин Федерациядин Федеральный Собранидив вичин ЧIал рахана.

Гьуьрметлу Федерациядин Советдин членар! Государстводин Думадин депутатар! Россиядин гражданар!
Къенин Чар, гьелбетда, гьам девирдихъ, гьам чун яшамиш жезвай шартIарихъ, чи вилик акъвазнавай везифайрихъ галаз кьазвайди жеда. Амма сифтени-сифте заз кьадар-кьисметдихъ галаз алакъалу, чи уьлкведин гележег патал лап гзаф важиблу месэлаяр гьялзавай макъамра тереф хуьнай, садвал ва рейсадвал къалурунай квез виридаз сагърай лугьуз кIанзава.

Алай йисуз чун саналди имтигьанрай - анжах дигмиш, тупламиш миллетдин, халисандаказ аслу тушир ва къудратлу государстводин тIем акакьдай имтигьанрай экъечIна. Россияди вичелай ватандашар хуьз, гьахъвал ва адалатлувал лайихлудаказ хуьз алакьзавайди кардалди субутарна.

Чи уьлкведилай и кар куьн, Россиядин гражданар, галаз кьилиз акъудиз алакьна. Куьне зегьмет чIугунин ва чна саналди къазанмишай агалкьунрин нетижада и кар алакьна. Вири миллетдин итижрин макьсад ва метлеблувал квевай дериндай аннамишиз хьунин нетижада алакьна. Чна чи Ватандин агъзур йисан рехъ кьатI-кьатI ийиз тежерди, тамам сад тирди аннамишна. Чун жувахъ инанмиш я, чалай гзаф крар ийиз ва вилик эцигнавай вири везифаяр кьилиз акъудиз алакьдайдахъ инанмиш я.

Гьелбетда, чавай алай йисуз кьиле фейи тарихдин вакъиайрикай къе рахун тавуна акъвазиз жедач. Малум тирвал, алай йисан мартдиз Крымда референдум кьиле фена. Анал ярумчух островдин агьалийри чпиз Россиядик экечI хъийиз кIанзавайдан гьакъиндай ачухдаказ малумарна.

Гуьгъуьнлай Крымдин парламентди къарар кьабулна - за къейд авун лазим я хьи, тамамвилелди ачухди, законлуди тир, и кар рикIелай ракъурна кIандач, гьеле 2010-йисуз хкягъай Крымдин парламентди аслу туширвилин гьакъиндай къарар кьабулна. Эхирни Крым ва Севастополь Россиядик экечI хъувунин тарихдин метлеб авай вакъиа кьиле фена.

И вакъиадихъ чи уьлкве, чи халкь патал кьетIен метлеб ава, вучиз лагьайтIа Крымда чи инсанар яшамиш жезва. И территория вични стратегиядин жигьетдай важиблуди я, гьикI лагьайтIа терефрикай ибарат, амма битав сад тир урус миллетдин, Россиядин централизоватнавай государстводин руьгьдин чешмеяр гьа ина ава. Гьа ина, Крымда, дегь девиррин Херсонесда ва я, адаз Урусатдин тарихчийри лугьуз хьайивал, Корсунда князь Владимира хашпара дин кьабулна, гуьгъуьнлай ада вири Урусатдив гьа дин кьабулиз туна.

Гьуьрметлу дустар! Къе, гьелбетда, чна Украинада кьиле физвай вакъиайриз гузвай къимет гьихьтинди ятIа, гьадакай лугьун тавуна жедач, и месэладал, чун вири дуьньяда амадагрихъ галаз алакъаяр гьи саягъда хуьз кIвачин жезватIа, гьа кардал хтун тавуна жедач. Аслу туширвал патал чалишмиш хьунин барадай неинки Украинадин, гьакI виликан СССР-дин стхавилин маса республикайрин тереф Россияди неинки хвейиди, гьакIни 1990-йисарин девирда и кIвалахдиз хейлин дережада куьмекни гайиди хъсандиз малум я. А чIавалай инихъ чна кьунвай рекьик гьич са жуьредин дегишвилерни акатнавач.

Гьар са халкьдиз вилик финин хсуси рехъ, союзникар, обществодин политический къурулушдин жуьреяр, экономика тешкилунин ва вичин хатасузвал таъминарунин жуьреяр хкягъунин къакъудиз тежер, аслу тушир ихтияр авайди я. Россия и кардив гьамиша гьуьрметдивди эгечIайди я, гележегдани эгечIда. И кар Украинадиз, стха украин халкьдизни тамам дережада талукь я.

Эхь, алай йисан февралдиз Киевда государстводин авай власть, гужуналди алудна, кьун чна пислемишна. Къе чаз Украинада аквазвай крари, кьиблединни рагъэкъечIдай пата арадал атанвай бедбахтвилин гьалди чна кьунвай рехъ дуьзди тирди тамамвилелди тестикьарзава.

Нагьакьан вири гьерекатар квелай башламиш хьайиди я? Зун и кар къе рикIел хкуниз мажбур хьанва. Вири квелай башламиш хьайиди ятIа, гьадан чIалахъ хьунни четин я: и крар Украина Евросоюздихъ галаз сад хьунин гьакъиндай икьрардал къулар чIугун маса вахтунал хкунин барадай президент Януковича кьабулай технический къарардихъ галаз алакъалу яз аквазва.

Гьа чIавуз, за къейдзава, ихтилат а документдикай отказ авуникай ваъ, вичин винел кIвалах хъувунин мураддалди адал къулар чIугвадай вахт  дегишаруникай физвай. И кар, за рикIел хкин, государстводин законлу ва дуьньядин майданда гьисаба кьунвай кьилин конституционный векилвилерихъ галаз тамамвилелди кьадайвал авунай.

Идахъ галаз алакъалу яз, власть яракьдин куьмекдалди кьунин, гуж гъалиб авунин, инсанар чандиз къаст ийиз кьинин тереф гьикI хуьз жеда? Тек са Одессада кьиле фейи инсанрин ивияр экъичай, абуруз чан аламаз цIай ягъунин агьвалатдикай вуч лугьуз жеда?

Идан гуьгъуьналлаз ахьтин акьалтIай къанунсуз гьерекатрихъ галаз рази тахьанвай ксар кьиблединни рагъэкъечIдай пата яракьлу къуватрин куьмекдалди эзмишунин ниятралди авур алахъунрин тереф гьикI хуьз жеда? За тикрарзава, ихьтин крариз гьикI къуват гуз жеда?
А крарни международный право ва инсандин ихтиярар хуьнин патахъай ийизвай яланчивилин рахунрин далдадик кваз кьилиз акъудзавай. Им акьалтIай ягьсузвал я. Зун инанмиш тирвал, и вакъиайриз Украинадин халкьди вичи гьакъикъатда къвезвай къимет гуда.

Инал суал къвезва: Украинада вири и гьерекатар вуч паталди авурди я? Государстводин власть гужуналди вуч паталди алудайди я? Инсанриз и чIавалди вуч паталди гуьлле гайиди я, гилани вуч паталди гуьлле гузвайди я, инсанар вуч паталди ягъиз рекьизвайди я? Кардин гьакъикъатдал гьалтайтIа, экономика, финансар, яшайишдиз талукь хел михьиз къайдадикай хкудна, уьлкве чкIай гьалдиз гъана.

Къе политиканвал авун ваъ, кьуру, буш хиве кьунар авун ваъ, Украинадин экономикадиз куьмек гун, гьелбетда, реформаяр фикирда аваз куьмек гун герек я. Амма РагъакIидай пата авай чи амадагриз и кар ийиз рикIивай кIанзавайди, Киевдин гилан властризни чпин ватандашрин вилик акъвазнавай месэлаяр гьялиз кIанзавайди  аквазвач заз вучиз ятIани.

Гаф кватай чкадал лугьун, Россияди Украинадиз куьмек гунин кардик вичин пай кутазва, лап еке пай гьеле кутунва. За инал мад сеферда лугьун лазим я хьи, чи банкари Украинадиз саки 25 миллиард доллардин инвестицияр чара авунва. РФ-дин Минфинди алатай йисуз мад 3 миллиард доллардин кредит ахъайна.

"Газпромди” Украинадин экономикадиз мад 5,5 миллиард доллардин кредит, садани хиве кьун тавур 4,5 миллиард доллардин кьезилвал аваз кредит чара авуна. Вири и такьатар санал эхцигайла гьикьванди жезватIа, гьисаба яхъ. Им тек са эхиримжи вахтунда 32,5-33,5 миллиард доллардин такьатар чара авуна лагьай чIал я.

Гьелбетда, чаз ихьтин суал гудай ихтияр ава: Украинада ихьтин еке бедбахтвал вуч паталди арадал гъанвайди я? Месэлаяр, гьатта гьуьжет алай месэлаярни рахунрин рекьелди, правовой майдандин сергьятра аваз, къанун-къайдадихъ галаз кьадайвал, гьялиз жедачирни?

Эгер Европадин са жерге уьлквеяр патал милли дамах - им фадлай рикIелай фенвай келима, аслу туширвал лагьайтIа, кьадарсуз гзаф багьаз акъваззавай шей ятIа, Россия патал государстводин гьакъикъи аслу туширвал - им уьлкве яшамиш хьун патал лап кIевелай чарасуз герек шартI я.

Дуьньядин майданда алакъа хуьнин карда иштиракзавай вирибурун законлу итижрив гьуьрметдивди эгечIна кIанда. Анжах икI хьайила дуьнья инсанрин ивияр экъичдай чуьруькрикай тупари, ракетайри ва женгинин самолетри ваъ, гьа праводин нормайри умудлудаказ хуьда. ИкI хьайила, жува-жув алдатмишуналди, элкъвена гьалкъада гьатунин бинесуз ихтилатралди, гьелбетда, чеб зиянлубур тир санкцийралди - абур вирибур патал, гьа гьисабдай а санкцияр гваз майдандиз экъечIзавайбур патални зиянлу - кичIеяр гунин лазимвал жедач.

Гаф кватай чкадал санкцийрикай рахан: ибур Украинада кьиле фейи вакъиайрихъ ва ана государстводин власть гужуналди алудунихъ галаз алакъалу яз ва гьатта "Крымдин гатфар” лугьудайдахъ галаз алакъалу яз чна кьунвай рекьиз США-ди ва я адан союзникри гьакI туьнт хьуналди жаваб гун туш. Зун инанмиш тирвал, эгер вири и крар хьаначиртIани, заз, гьуьрметлу юлдашар, иллаки куьн патал, политикар патал, къе и залда ацукьнавайбур патал къейд ийиз кIанзава хьи, эгер вири и крар хьаначиртIани, Россиядин артух жезвай мумкинвилериз кьецI гун, адаз таъсир авун, жез хьайитIа, ам вичин итижралди ишлемишун патал са гьихьтин ятIани маса багьна жагъурдайди тир.

Амма Россиядихъ галаз басрух гунин бинейраллаз рахун - им файдасуз кар я. 1990-йисара ва 2000-йисарин сифте кьилера хьайивал, вич къенепатан четинвилерал расалмиш жезвай чIавузни адахъ галаз и саягъда рахана виже къведач.

А девирда чина ни ва гьикI ачухдаказ сепаратизмдин ва гьатта якъин террордин тереф хвенатIани, чпин гъилер къуьнерихъ кьван ивидай ктад хьанвай къанлуйриз повстанцияр лугьуз, абур азадвал ва демократия патал женгчияр хьиз лап вини дережада кьабулиз хьанатIа, гьа кар чи рикIел хъсандиз алама.

Чун патал абуру, алакьнайтIа Югославияда хьайивал, чукIурунин ва пайи-паяр авунин сценарий хушвилелди кардик кутадай. Идахъ галаз алакъалу яз Россиядин халкьар патал бедбахтвилин нетижаяр арадал къведай.

Кьиле фенач. Чна рехъ ганач. Вичин инсанар акунани такIанвилин фикирар аваз Россия терг ийиз ва чун Уралдилай анихъ гадариз кIвачин хьайи Гитлеран ниятарни кьилиз акъатайди туш. Гьахьтин нагьакьан крар квелди куьтягь жезвайди ятIа, вирида рикIел хвена кIанда.

Къведай йисуз чна Ватандин ЧIехи дяведа Гъалибвилин 70 йис тамам хьун къейдда. Чи армияди душман кукIварна, Европа азадна, амма гележегда гъалатIар тикрар тавун патал 1941 ва 1942-йисарин агъур магълубвилерни рикIелай ракъурна виже къведач.

2002-йисалай, США ракетайриз акси оборонадин рекьяй договордикай -дуьньяда хатасузвилин, стратегиядин жигьетдай къуватрин пайгарвал ва гьаларин дурумлувал хуьнин асул-бине тир договордикай са терефдин къайдада хкечIайдалай гуьгъуьниз США-дин ПРО-дин глобальный система, гьа гьисабдай Европадани, тешкилунин барадай кIевелай кIвалах тухун давам жезва.

Ида неинки Россиядин, гьакI вири дуьньядин хатасузвал патал къурхулувал арадал гъизва - гьакъикъатда стратегиядин жигьетдай къуватрин пайгарвал вич чIур хьун мумкин тирвилихъ галаз алакъалу къурхулувал арадал гъизва.

За гьисабзавайвал, и кар США патални зиянлу я, гьикI лагьайтIа ида масадавай зиян хкIаз тежервилин хаталу буш хиялар арадал гъизва, са терефдин къарарар, чаз аквазвайвал, гзаф вахтунда чпин патахъай туькIвена фагьум-фикир тавунвай къарарар кьабулиз, алава хаталувилер арадал гъиз чалишмиш хьунин гьерекат гужлу ийизва.

Идан патахъай чна гзаф лагьайди я. Инал зун месэладин куьлуь-шуьлуьйрал акъваздач. Анжах са кардикай за лугьуда, зун инал тикрар жезваз хьунни мумкин я: чун яракьар акъудунихъ калтугунин гзаф багьаз акъваздай кIвалахдик экечIиз кIвачин жезвач, гьа са вахтунда чна цIийи шартIара чи уьлкведин оборонадин бажарагълувал умудлудаказ ва заминламишнавай тегьерда хуьн таъминарда. Идан патахъай гьич са жуьредин шаклувилерни авач. Гьа икI ийинни ийида. Россиядихъ мумкинвилерни, и месэла гьялунин адетдин тушир рекьерни авазва.

Военный жигьетдай Россиядин винел артуханвал къазанмишиз гьич садалайни алакьдач. Чиди алай аямдин, женгиниз бажарагъ авай армия я. Исятда лугьузвайвал, гьуьрмет ийидай, амма гьайбатлу армия я. Жуван азадвал хуьн патал чаз къуватарни, къастунал кIевивални, викIегьвални бес жеда.

Чна дуьнья жуьреба-жуьре терефринди хьунин гьал хуьн патал кIевивалда, чна къецепатан уьлквейра авай инсанрив гьахълу келимаяр агакьарда. И кар чна Россиядин терсеба къалурзавай фашал къамат ваъ, халисан, керчек къамат акун патал ийида.

Чна карчивилин ва гуманитарный алакъайриз, илимдин, образованидин, культурадин рекьяй алакъайриз активнидаказ рехъ ачухда. И кар чна са бязи уьлквейрин гьукуматар элкъуьрна Россия тирвал ракьун цIийи перде куьрсариз алахънавай шартIарани кваз ийида.

Чун жува-жув масабурувай къерех авунин, маса халкьар такIанвилин, гиман гъунин, душманрихъ къекъуьнин рекье аваз гьич садрани фидач. Вири ибур зайифвал къалурунин лишанар я, чун лагьайтIа, гужлу ва жувахъ инанмиш я. Чи мурад гьам РагъакIидай пата, гьам РагъэкъечIдай пата барабар ихтиярар авай амадагар жезмай кьван гзаф жагъуруникай ибарат я.

Чна алай вахтунда интеграциядин кIвалахар къуватда гьатзавай регионра, чпе, политикани экономика сад-садак какадар тавуна, идаз къаншар яз, алишверишдин рекьел, технологияр ва инвестицияр сада-садахъ галаз дегишарунин, инсанар санай-масаниз азаддаказ финин рекьел алай, манийвилер алудзавай регионра жуван кесерлувал гегьеншарда.

2015-йисан 1-январдилай Евразиядин экономический союзди тамам къуватдалди кIвалахда. Адан асул дибдин принципар гьихьтинбур я? За рикIел хкида. Сифтени-сифте абур барабар ихтиярар хьуникай, гьакъикъи менфят хьун фикирда кьуникай ва сада-садаз гьуьрмет авуникай ибарат я. Абур а союздин иштиракчияр тир вири уьлквейрин милли кьетIенвилер ва государстводин аслу туширвал хуьникай ибарат я. Зун инанмиш тирвал, сих кооперация Евразиядин союздин вири иштиракчияр патал виликди финин гзаф къудратлу чешмедиз элкъведа.

Играми дустар!

Чи вири планар са шартIни алачиз кьилиз акъудун, чеб гьеле 2014-йисан майдиз Президентдин указра раижнавай, государстводи яшайишдин жигьетдай вичин хивез къачунвай вири мажбурнамаяр тамамарун патал чна экономикада, финансрин хиле, социальный жигьетдай вилик финин рекьяй вуч ийидатIа, кьилинди лагьайтIа, стратегиядин жигьетдай чи рехъ гьихьтинди жедатIа, гьадаз талукь суалдиз жаваб гун чарасуз я.

За тикрарзава, Россия дуьнья патал, санал кIвалахун патал, къецепатан уьлквейрай инвестицияр желб авун патал, саналди тир проектар кьилиз акъудун патал ачухди яз жеда. Кар алайди вуч я лагьайтIа, чна чун виликди фин сифте нубатда чалай аслу тирди аннамишна кIанда.

Эгер чна къулай гьалар арадал атуник ва я тахьайтIа, къецепатан конъюктурадик умуд кутун тавуна, жуван хушбахтвал ва генгвал патал кIвалахайтIа, чавай агалкьунни къазанмишиз жеда. Тешкилсузвилел ва жавабдарсузвилел, кьабулай къарарар кьилиз акъудун "чарарин кIаник кутунин” хесетдал тIем гъиз хьайитIа, агалкьунни къазанмишиз жеда.

Заз вирибур и кардин гъавурда гьатна кIанзава: винидихъ лагьанвай татугайвилер гилан шартIара Россия вилик финин рекье гьакIан са манийвал ваъ, адан хатасузвилиз ачухдаказ къурху гузвай крар я.

Алай вахтунда кар алайди вуч я лагьайтIа, гражданриз чпин алакьунар ачухардай мумкинвал гана кIанда. Экономикада, яшайишдин хиле вилик фин патал, гражданвилин инициативаяр къалурунин рекье азадвал гун - им къецепатай эцигзавай сергьятвилериз, гьакIни чи къенепатан месэлайриз лап хъсан жаваб гун я. Гражданри чпин яшайиш пайгардик кутунин карда гьикьван активнидаказ иштиракайтIа, гьам экономикадин, гьам политикадин жигьетдай абур гьикьван дережада аслу тушиз хьайитIа, Россиядин къудратлувални гьакьван винизди жеда.

Гуьзчивалдай, контролвалдай, къанун-къайда хуьдай органрин кIвалахдив цIийикIа эгечIунар чарасуз герек тирдан патахъай чна лугьуз сад лагьай сефер туш. Амма дегишвилер лап явашдаказ кьиле физва. Гьа виликдай хьиз, тахсирар кутунихъ ялунин рекьиз артуханвал гузва. Кьилдин къанунсузвилерин вилик пад кьадай чкадал, рехъ михьиз агалзава, къанун-къайдадал амалзавай, инициатива къалурзавай агъзурралди ватандашар патал четин месэлаяр арадал гъизва.

Эхирни, садни хкуд тавуна, виридан кьилел датIана контролвал авунин принципдикай къерех хьун герек я. Гьина хаталувилер, ва я къанунар чIурунин лишанар гьакъикъатдани малум жезватIа, гьанра гьалар пайгардик кутуна кIанда.

Квез чир хьана кIанзаватIа, чна сергьятвилериз талукь яз алай вахтунда тайин тир кIвалах тухванвай чIавуз а сергьятвилери пис нетижаяр гун тийизвайди хьиз аквазвайлани, ахтармишзавай органрин кьадар акьван гзаф хьанва хьи, абурукай гьар сад садра хьайитIани ахтармишиз атайтIа, вири чIур жеда, гьи фирма хьайитIани агалдай чкадал къведа. 2015-йисуз ахтармишунриз талукь яз ахьтин системадал, сергьятвилер эцигуниз талукь системадал элячIунин барадай лазим тир вири къарарар кьабулун лазим я.

ГъвечIи бизнесдикай рахайтIа, за адаз "гуьзчивал авунин барадай рухсатар гунин” къайда кардик кутун теклифзава. Эгер карханадин тIвар умудлудаказ хъсан патахъай акъатнаватIа, пуд йисан муддатда адаз еке туьгьметар авуначтIа, гуьгъуьнин пуд йисуз государстводин ва муниципальный контролдин сергьятра аваз пландал бинелу ахтармишунар ерли кьиле тухун тийин. За налогрин барадай исятда кардик квай шартIар мукьвал тир кьуд йис патални "тестикьарун” теклифзава. И месэладал мад элкъвена хквен тийин. А шартIар дегишар тийин.

Мадни са кардикай лугьун. За элкъвена Россиядиз хквезвай капиталриз тамамвилелди менефис авун теклифзава. Эхь, тамам менефис авун. Ша, чна и кар исятда ийин, анжах са сеферда. Россиядиз хквез кIанзавай вирибуру идакай менфят къачун герек я.

За умуд кутазвайвал, малум тир, "Кипрда кьиле фейи вакъиайрилай” гуьгъуьниз, гила басрухар гунин гьерекатар кьиле тухузвай чIавуз чи бизнес къецепатан уьлквейра вичин итижар гьич са куьнайни кьан тийизвайдан, гьатта вичин "хам михьиз алажун” мумкин тирдан гъавурда эхирни акьунва.

Бизнес вилик тухун, цIийи производствойриз чка гун патал гьазурнавай майданар ва транспортдин къурулуш герек я. Федерациядин субъектар регионрин ва чкадин рекьер къайдадиз гъунал мукьувай машгъул хьун лазим я - и мураддалди регионрин рекьерин фондар патал алава чешмеяр кардик кутазва. Чун уьлкведа санлай рекьер туькIуьрунин кIвалахрин кьадарар кьве сеферда артухариз чалишмиш хьун лазим я.

2015-йисалай Федерациядин субъектрай индустриальный паркар тешкилуниз акъатзавай харжияр эвез хъувунин программани кардик кутазва. Зун умудлу тирвал, регионри и мумкинвиликай хсуси промышленностдин къуват артухарун патал активнидаказ менфят къачуда. Чна уьлкведин стратегиядин жигьетдай важиблу регионра экономика ва промышленность вилик финиз алава серенжемрин гьисабдай куьмек гун лазим я.

Къе чун агакьзавай валютадин такьатрин кьадар тIимил хьунал ва, идан нетижа яз, милли валютадин - манатдин къимет агъуз аватунал расалмиш хьана. Квез чизвайвал, Россиядин Банк чи пулунин къимет дегиш жедайди хьунин къайдадал элячIнава. Амма им чун чи пулдин къиметдиз таъсир авунивай къерех хьана акъвазнава ва чи пулдин къимет финансрин жигьетдай алверчивилин гьерекатар кьиле тухудай шейиниз, са жазани агакь тавуна, элкъуьриз жеда лагьай чIал туш.

Алверчияр лугьудайбуру Россиядин валютадин къиметдик дегишвилер акатуникай чпин чIуру ниятар аваз менфят къачуниз темягь тийидайвал, за Россиядин Банкдивай ва Гьукуматдивай кIеви, чпин патахъай меслятнавай серенжемар кьабулун тIалабзава. И жигьетдай заз вуч лугьуз кIанзавай. Ахьтин алверчияр вужар ятIа властриз чизва, абуруз таъсирдай такьатарни авазва, а такьатрикай менфят къачудай вахт алукьнава.

Гьелбетда манат зайиф хьуни куьруь вахтуналди пул гзаф дережада агъуз аватунин хаталувилер артухарзава. Эвелни-эвел гъвечIи доходар къачузвай гражданрин итижар хуьн, Гьукуматди ва регионри лагьайтIа, суьрсетдин продуктралди, дарманралди, сифте нубатда герек маса метягьралди алишвериш кьиле тухузвай чкайра гьалар гуьзчивилик кутун таъминарун герек я. Им лап якъиндаказ ийиз жедай кар я ва авунни герек я.

Идахъ галаз сад хьиз, милли валюта зайиф хьуни, гьелбетда, къиметрин конъюктурани, чи компанийривай конкуренциядин хура акъвазиз хьунин дережани хкажзава. И кардикай къецепатан уьлквейрай чиниз гъизвай шейэр жуванбуралди эвез авунин политика (гьич тахьайтIа, гьина ихьтин лазимвал ва чарасузвал аватIа, гьана) тухун герек я, гьа гьисабдай пуд - вад йисан муддатда чна инсанар, гьелбетда, хейлин дережада чи уьлкведа акъуднавай ерилу ва тIем акакьдай къиметрай тир дарманралди ва недай суьрсетдалди таъминарун герек я.

Импортдикай рахайтIа, къецепатан уьлквейрай, гьакъикъатдани, надир жуьрейрин тадаракар ва технологияр маса къачун лазим я. За алава хъийида, яшайишдин кIвалеринни коммунальный майишат, общественный транспорт, хуьруьн майишат, маса хилер цIийи хъийидайлани, чи уьлкведин продукция акъудзавайбурухъ далу акална кIанда.

Экономикада хаммалдихъ галаз алакъалу тушир ва маса хилер вилик тухун патал пулдин хейлин такьатар герек къведайдан гъавурда гьатзава. Россиядихъ финансрин ахьтин такьатар авазва. Чахъ уьлкведин къенепата кIватIнавай пулдин гзаф кьадар такьатар ава. Абур менфятлу инвестицийриз элкъуьн герек я.

Государстводин оборонадин заказ патал ахъайнавай бюджетдин такьатар тайинар тавунвай рекьериз ишлемишун ва я чуьнуьхун - им милли хатасузвилиз ачухдаказ ягъун кьун хьиз гьисабна кIанда ва ихьтин фактарив, терроризм финансламишунин вилик пад кьунив гьикI эгечIзаватIа, гьакI дериндай ва кIеви истемишунар авуналди эгечIун лазим я.

Госкомпанийрин бюджетриз талукь язни къайда тун герек я. И мурадралди анра гьахъ-гьисабар ийидай сад тир центраяр, пулдин такьатар ачухдаказ ва дуьзгуьндаказ ишлемишун, абур менфятлудаказ идара авун таъминардай казначействодиз ухшар къурулушар тешкилна кIанда.
Кьилин компанийриз чпин гъилик квай къурулушра а такьатар гьикI ишлемишзаватIа, гьа кар хъсандиз акун лазим я. Чпе 50 процентдилай виниз акцияр государстводинбур тир компанийра менфятлувилин кар алай делилар ишлемишуник кутун, гьа гьисабдай талукь серенжемар кьабулдайла акъатзавай харжияр гьар йисуз 2-3 процентдин агъузарунин истемишун вилик эцигун герек я.

Къейд авун лазим я хьи, госкомпанийрин руководстводин зегьметдиз гьакъи гун къазанмишнавай нетижайрихъ, экономикадин жигьетдай гьакъикъатда арадал атанвай шартIарихъ галаз кIевелай кьадай гьалдиз гъун герек я.

Лап кIвенкIвечи технологийри кIвалахун патал а технологияр вилик тухуз ва ишлемишиз алакьдай инсанар герек я. Гьайиф хьи, чна хейлин пай инженерар чеб фадлай производстводин гьакъикъи бинейривай, чпин рекьерай кIвенкIвечи ахтармишунривай, цIийи шейэр туькIуьрунивай фадлай къакъатнавай вузра гьазурзава.

Кьадардихъ калтуг тавуна, къуватар кадрияр гьазурунин еридал желб ийидай, инженерар промышленностдихъ галаз мягькем алакъаяр авай гужлу вузра, жез хьайитIа, гьелбетда, чпин регионра гьазурун тешкилдай вахт алукьнава.

Гьуьрметлу юлдашар, зун маса темадал - демографиядал элячIда. 2000-йисарин сифте кьилера ООН-дин экспертри чина демографиядин жигьетдай гьалар агъуз аватда лугьузвайди тир. ООН-дин гьисабралди, 2013-йисан эхирра чи уьлкведин агьалийрин кьадар 136 миллион касдив агакьдайвал тIимил хьун лазим тир.

2014-йисан 1-январдин делилралди, Россиядин агьалийрин кьадар саки 144 миллион касдив агакьна. Им ООН-дин прогноздилай 8 миллион касдин гзаф я. 2014-йисан нетижаяр кьурла, Крым ва Севастополни кваз, Россиядин агьалийрин кьадар 146 миллион касдилай алатун гуьзлемишзава.

ЦIинин йисуз дуьньядин здравоохраненидин рейтингда Россия сифте яз къулай гьалар авай уьлкве яз гьисабна. Ахьтинбурук чпе агьалийрин уьмуьрдин яргъивал юкьван гьисабдалди 70 йисалай алатзавай государствояр акатзава. Алай вахтунда Россияда и делил 71 йисалай винизди я.

За гьисабзавайвал, чахъ мукьвал тир гележегда юкьван гьисабдалди уьмуьрдин яргъивал 74 йисав агакьдайвал артухардай, инсанар кьинин дережа агъузарунин барадай цIийи, ерилу ериш къазанмишдай вири бинеяр ава.

Идахъ галаз алакъалу яз за 2015-йис чеб къе инсанар кьинин асул-себебдиз элкъвенвай рикIинни дамаррин азаррихъ галаз женг чIугвадай Милли йис яз малумарун, и месэла гьялун патал медицинадин работникрин, культурадин, образованидин, массовый информациядин такьатрин, общественный ва спортдин организацийрин векилрин чалишмишвилер сад авун теклифзава.

Бажарагълу аялар - им миллетдин девлет я. Чна чпи гьеле школада амаз технический ва гуманитарный яратмишунриз, цIийи шейэр туькIуьруниз майилвалзавайди къалурзавай, милли ва международный интеллектуальный ва пешекарвилин акъажунра агалкьун къазанмишнавай, патентар ва илимдин журналриз акъатнавай макъалаяр авай ксариз куьмек гунин алава мумкинвилер жагъурун лазим я.

Ахьтин аялар лагьайтIа, чахъ тIимил авач. За вуздиз гьахьнавай ахьтин жегьилриз гьар йисуз Президентдин 5 агъзур грант чара авун теклифзава. Грантдин кьадар лагьайтIа, гьар вацра 20 агъзур манатдив агакьда.

Вичин патахъай зун алатай йисан Чарче гьеле рахай мад са хци месэла школайра ва классра аялар кьадардилай гзаф аваз хьунихъ галаз алакъалу я. Талукь тир гьисабар авунва: чна, алава яз, кIелдай 4,5 миллион чка тешкилун герек я.

Гьелбетда, школадиз фидай яш тахьанвай аялрин идарайриз талукь яз 2012-йисан указра вилик эцигнавай месэлани гьялун герек я. Вири мумкинвилер гекъигун лазим я. Амма вичин хцивал артух жедай месэла -школайра чкайриз талукь месэла рикIелай ракъурна виже къведач. За Гьукуматдивай регионрихъ галаз санал и месэлаяр гьялунив эгечIунин комплексный къайда теклифун тIалабзава.

Гьуьрметлу юлдашар! Образование, здравоохранение, яшайишдин жигьетдай куьмек гудай система, гьакъикъатдани, обществодин девлет хьун, абуру уьлкведин вири гражданриз къуллугъ авун герек я.

Инсанриз фикир гузвайди хьиз къалурна виже къведач, преподавателдин кIвалах тухузвайди хьиз, медицинадин, яшайишдин жигьетдай куьмек гузвайди хьиз къалуриз алахъна кIандач.

Жува-жуваз гьуьрмет ийиз чирна кIанда, тIварцIин гьуьндуьрвал хьтин важиблу келима рикIел хкун, тайин тир больницайрин, школайрин, университетрин, яшайишдин идарайрин гьуьндуьрвиликай  санлай уьлкведин гьуьндуьрвал арадал къвезвайди рикIел хкун герек я.
Алай вахтунда чаз гражданри чеб гьикьван активнидаказ къалурзаватIа, абур месэлайрив гьикI гьакъикъат вилив хуьналди эгечIзаватIа аквазва. Абуру неинки властдин вилик месэлаяр эцигзава, гьакIни а месэлаяр гьялунин карда чпини иштиракзава.

Абуру чпин чалишмишвилерилай гзаф крар аслу тирди аннамишзава. Ахьтин ксарин къастуни, абуру кьилиз акъудзавай крари ва абурун руьгьдин чIехивили уьлкведин, гражданвилин, яшайишдин къимет авачир хьтин багьа девлет арадал гъизва.

Вичин хивез жавабдарвал къачуз гьазур тир гьар са кас уьлкве, тайин тир регионар ва муниципалитетар вилик тухунин планар кьилиз акъудунал желб авун герек я. Государстводини обществоди гьа са саягъда, санал кIвалахунин ва ихтибарвилин гьалара гьерекатар кьиле тухузватIа, им агалкьун къазанмишиз хьунин замин я.

Заз вири политический партийрин, общественный къуватрин векилрихъ элкъвена рахаз кIанзава. За чи саналди тир, санал агуднавай кIвалахдик умуд кутазва. Россиядин итижри чавай гьа ихьтин садвал, гьа ихьтин кIвалах истемишзава.

Гьуьрметлу дустар! Россиядин гьуьрметлу гражданар! За къенин Чар квелай башламишнатIа, гьадалди куьтягьда. Тарихдин кьадар-кьисметдихъ галаз алакъалу макъамра шумудни садра хьайивал, алай йисузни чи халкьди милли руьгь хкаж хьунин, уьмуьрда четинвилериз дурум гуз алакьунни ватанпересвал жанлудаказ къалурна.

Чун расалмиш жезвай четинвилери лагьайтIа, чун патал цIийи мумкинвилерни арадал гъизва. Чун девирдин гьар гьихьтин хьайитIани басрухрин хура акъвазиз ва гъалибвал къазанмишиз гьазур я.

Лезги Газет

.

Мумкин я ваз килигиз кIан хьун:

Россиядин чIехи гражданин кьена

Шад хабар Нубатдин дережа

Дагъустанда СКФО-дин субъектрин кьилер гуьруьшмиш хьана

Вирироссиядин гражданар кьабулдай югъ кьиле фена Дагъустанвийрин къайгъуда

Президентдин Чарчин цIарцIеваз Пакадин йикъахъ умудлу яз

Къейдер (0)