ЛЕЗГИ МИЛЛЕТДИННИ МЕДЕНИЯТДИН
ФЕДЕРАЦИЯДИН ДЕРЕЖАДИН АВТОНОМИЯ

Фермерри чпин къуватрик умуд кутунва

Мегьарамдхуьруьн районда кар алай “Нетижалу АПК” проект агалкьунар аваз уьмуьрдиз куьчуьрмишзава

Республикадин жуьреба-жуьре районрай, Россиядин маса регионрай, къецепатан уьлквейрай Мегьарамдхуьруьн райондиз атай мугьаманар, Самур дередин тIебиатдин гуьрчегвал, чи уьлкведин виридалайни кьиблединди тир и муниципалитетдин чилин берекатлувал акурла, гьейран хьана амукьда. 

Газет кIелзавайбуруз, заз чиз, итижлу хьун мумкин я, и чилин гуьрчегвилел, мублагьвилелай, бегьерлувилелай гьеле 2 агъзур йис идалай вилик иниз дяведин рекьери гъайи римлуйри гьейранвалнай.

Къадим девирдин (античный) автор Страбона кхьейвал, ацIай вацIари, "гзаф гуьзел чIурари”, тIебии тушир къаналрин системайри "албанрин чилер Вавилондин ва я Египетдин чилерилай хъсандиз” дигиз куьмекзава. Ада гьакIни и кьил а кьил авачир багъларикайни уьзуьмлухрикай лагьана: абуру "ципицIрин бегьер акьван гузвай хьи, гьатта адан чIехи пай тегьенгрик кумукьзавай”. 

Агъзур йисарин вахтунда вацIарни ацIайбур яз амукьнач, чилин тIебии тир мублагьвални агъуз хьана, тIебиат вич дегиш хьана - хъсан патахъ ваъ. Амма гьа "Албаниядин чили” алатнавай девиррин вахтунда инсандин къайгъударвилиз жаваб гун квадарнач, алатай асирдин эхирра чна ам рикIелай алуддалди. Чун лагьайтIа (Дагъустандин кьиблепатан агьалияр), асиррин вахтунда вердиш хьанва, Страбона лагьайвал, "са сеферда тум цайи чили кьвед, пуд сефердани бегьерар гунив”. 

Багълар ва уьзуьмлухар кьурана, цазвай никIер, килиг тийиз, гадарна, инсанар лагьайтIа, "Аллагьди гайидал” рази яз ацукьна. Амма чили инсандилай, ада къайгъусузвал авун, рикIелай ракъурун себеб яз, "кьисас вахчуна” ва, нетижа яз, берекатлу чилел кесибвал атана. 

Халкьди райондин кьилин чкадал майишатчи Мусафенди Велимурадов хкягъайла, гьалар дегиш жез башламишна. "Чили кIвалахун ва къазанжияр гъун лазим я” лугьудай фикирдал алай ада чилер "чилел кIвалахиз кIандай ва жедай ксарив” яргъал тир вахтуналди арендадиз вугуз эгечIна. 

Чилин месэладив гьа икI эгечIунин нетижада алай вахтунда районда 5000 гектардин майданда багълар цанва. Тахминан 2000 гектар уьзуьмлухри кьунва, абурун чIехи пай лагьайтIа, цIийиз кутунвайбур я, - лугьузва райондин кьил Фарид Агьмедова.

- Республикадин маса са райондани чахъ авай кьван багълар авач. Чна кутазвай багълар фад бегьердал къведай жуьрединбур я, и карда стIал-стIал дигидай технологияни ишлемишзава. Чна садрани тахьай хьтин бегьерар гуьзлемишзава.

Кар алай "Нетижалу АПК” проектдин сергьятра аваз арендаторриз ва КФХ-риз гьар жуьре куьмекар гузва. ГьикI лагьайтIа, кIвалахун ва районэгьлийрин яшайишдин дережа хкажун патал вири шартIар тешкилун чи вилик квай кьилин месэла я.

Квез вуч аватIа чидани, заз республикадин Кьилин кар алай проектриз шак алаз килигзавай ксариз чи райондиз атун теклифиз кIандай, икI хьанайтIа, абур и проектар махар ваъ, гьакъикъатда кьилиз акъудиз жезвай планар тирдахъ инанмиш жедай. Районда хуьруьн майишат, дугъриданни, акваз-такваз кIвачел ахкьалтзава. 

Агьалийри чпиз кIвалахиз ва кьакьан нетижайрив агакьариз чизвайди къалурзава. Бут-Къазмайрин хуьре Мегьамед Рашидханован лежбервилинни фермервилин "Эче” майишатди, адан кIвачихъ 14 гектар чил гала, гьар йисуз 300 тонндилай артух ципицIар кIватI хъийизва. Вичин майишатдал адан рикI ала ва адахъ вири къуватар садна гелкъвезва.

Неинки жергейрин, гьакIни кул-кусрин араярни кваз гьялзавай ва лап хъсандаказ гелкъвезвай адан ципицIлухри гьамиша кьакьан бегьерар ва къазанжияр гъизва. Алатай йисуз М.Рашидхановавай лазим тир алатарни галаз цIийи ва алай вахтунин трактор къачуз хьана. Государстводи адаз трактордин 30 процентдиз барабар субсидияр хгуналди куьмек гана. 

"Вардан” ООО-дин руководитель Тажир Абдулатифова виликдай Махачкъалада педуниверситетда муаллим яз кIвалахзавай. Хайи чилин эвердалди ам райондиз хтана ва 24 гектар куьгьне уьзуьмлухар арендадиз къачуна. Абур арадал хкана. Асул гьисабдай столовый сортар цана.

Аязар хьайила, кул-кусрин са паюнилай гзафбур терг хьана, амма Тажира гъилер агъузнач. Кьвед лагьай йис я ада абур цIийи кьилелай арадал хкиз. Алай йисуз битмишарай бегьер писди хьанач. Гьич тахьайтIа, зарар жедайвал туш.

Государстводин патай финансрин куьмек ада гуьзлемишзавач, вичин къуватрик умуд кутунва.
Оружба хуьре, Мегьамедшафи Агъасиев кьиле авай "Правда” совхоз” ООО-да 35 гектар емиш тарарин цIийи багълар, ва 28 гектар уьзуьмлухар кутунва. Багълари сад лагьай ва писди тушир бегьер ганва. Аязри зарар гайидалай кьулухъ гуьнгуьна хтунвай уьзуьмлухрай ада гьар са гектардай 120 центнер ципицIар кIватIна. 

Итижлу тежриба Оружба хуьруьн "Гранит” СПК-да кIватI жезва. Ина фад бегьердал къведай жуьредин 4 гектар багъ кутунва, адахъ кооперативдин руководитель Разим Агьмедов гелкъвезва. Къелемри гьеле цайи сифте йисуз бегьер гана. Фикирзавайвал, багъди са гектардай 300 центнер бегьер гуда. Ина къелемриз стIал-стIалдалди яд гузва. Зулун къуьл цайи 4,5 гектардай ада районда виридалайни виниз тир бегьер кIватI хъувуна: са гектардай 60 центнер. Идалайни гъейри, Разимахъ 120 мал хуьдай фермани ава. 

Виридалайни итижлуди ам я хьи, майишатда вири кIвалахар Разима вичи ийизва. Багъдиз яд гуз, векьер ягъиз, данайриз яд гуз, куьгьне техника ремонт ийиз ам кьилди гьикI агакьзаватIа, аламатдин кар я. Чилел кIвалахуни, и кIвалахдин нетижайрал шадвал авуни адаз кьетIен лезет гузва. 

Оружба, Ярукьвалар, Азадогъли хуьрерин арендаторри гьар йисуз са гектардай 800 центнердив агакьна помидоррин бегьерар вахчузва. 

Районда вичин патав хуьруьн майишатдин жуьреба-жуьре культураяр цунин карда куьмек ва я меслят кIанз гьамиша физ жедай кас ава. Им виликдай уьзуьмчивилел машгъул, виридалайни хъсан совхозрикай садан директор хьайи кас ва алай вахтунда райадминистрациядин хуьруьн майишатдин управленидин начальник Насир Ибрагьимов я. Адахъ вичихъ чешнедин ЛПХ ава.

Насир Абдурагьимовичан багъ вил атIуз тежедайди я. Июндилай ноябрдалди ина таза емишар - субтропикрин и чилел битмишариз жедай саки вир жуьрединбур - ава. Жергейрин арада къайдада аваз къелемар цанва, пуд майдандал. Ада емишрин тарарин бубайрилай амукьнавай сортарин чIехи коллекция кIватIнава, кьиблепатан зулунин маса хуьрера ихьтинбур мад амач. Абур адахъ 100 жуьредилай гзаф ава. Н.Ибрагьимовахъ гъвечIи уьзуьмлухни ава. 

Къейдна кIанда хьи, Н.Ибрагьимова вири и майишат къазанжияр къачун патал хуьзвач. Им адан асул кIвалахдилай кьулухъ рикI аладарзавай машгъулат я. Тежрибалу агроном Насир Ибрагьимов еке емишар гъидай "реджебли” сортунин алуча битмишарунин цIийи технологиядин автор я, ам адан кандидатвилин диссертациядин бинеда ава. Арендаторрин арада кьакьан бегьерар гъидай и сорт иллаки машгьур я. Гьар са гектардай абуру 300 центнердилай артух бегьер вахчузва ва санлай къачузвайбуруз са килограмм 25 манатдай маса гузва. 

Къейдна кIанда хьи, кар алай проект уьмуьрдиз куьчуьрмишунин сергьятра аваз, районда нетижалудаказ малдарвални виликди тухузва. Оружба хуьре йиса 4,5 агъзур тонн верчерин як гьасилдай къушарин фабрика эцигзава. Райондин агьалийри, чпин такьатар харж ийиз, дагълара куьгьне фермаяр арадал хкизва, цIийибур эцигзава. Ири карч алай 30-170 мал хуьз жедай ихьтин фермаяр Гъепцегьрал, Гъугъандал, Хожа-Къазмайрал, Оружбадал кардик ква ва абуру суьрсет гузва. 

Районда алатай асирдин 90-йисара хьайи кесибвални усалвал къе амач. Чилел кIвалахиз кIандай ва жедай гьар са агьалидивай вичиз хъсан яшайиш таъминариз жезва. Дуьз лагьайтIа, ина фадлай авай четин са месэла ава - дигидай цин месэла, ам гьялун патал государстводин патай куьмек герек я. Амай кIвалахра лагьайтIа, Мегьарамдхуьруьн райондин фермерри чпин къуватрик умуд кутунва ва еке нетижайрив агакьарзава.

Абдулафис Исмаилов

Лезги Газет

.