ЛЕЗГИ МИЛЛЕТДИННИ МЕДЕНИЯТДИН
ФЕДЕРАЦИЯДИН ДЕРЕЖАДИН АВТОНОМИЯ

Владимир Путина журналистрин суалриз жавабар гана Кризисдай экъечIуниз уьмуьрди мажбурда

18-декабрдиз РФ-дин Президент Владимир Путинан гьар йисан чIехи пресс-конференция кьиле фена. Ам 3 сятни 10 декьикьада давам хьана.

Йисан нетижайрикай сад лагьайди, виридалайни кар алайди, тIебии яз, экономикадиз талукь делилар я. Гъилевай йисан 10 вацран вахтунда уьлкведин къенепата продукция гьасилун санлай къачурла, 0,7, мумкин, я, тахминан 0,6 процентдин артух хьана. Накь чун кIвалахдин рекьяй юлдашрихъ галаз санал кIватI хьана, чна нетижаяр мадни тайиндаказ кьуна. Алишверишдин балансдин сальдо 13,3 миллиард доллардин артух хьана ва 148,4 миллиард доллардив агакьна.

Алатай йисуз са тIимил ара гайидалай гуьгъуьниз промышленностдин производстводин ериш са тIимил кьван йигин хьана. Январдиз-октябрдиз ам хкаж хьуни 1,7 процент тешкилна. Бейкарвилин дережани винизди туш. Чина ам гьатта 5 процентдилай агъуз аватна. Алай вахтунда 5 процентдин, мумкин я, 5,1 процентдин дережада авайди яз гьисабиз жеда.

Агропромышленный комплекс вилик фин давам жезва. За фикирзавайвал, йисан нетижаяр вилив хвейила, и комплексдин продукция гьасилун артух хьуни 3,3 процент тешкилда. Квез чизвайвал, чна цIи гьич садрани тахьай кьадар - 104 миллион тонн техил кIватI хъувуна. Финансрин базарда гьалар пайгардик квачтIани, алай йисуз федеральный бюджет профицит аваз туькIуьрда, яни къазанжияр чи харжийрилай 1,2 триллион манатдин гзаф жеда, имни ВВП-дин 1,9 процентдиз барабар делил я. Минфинди гьисабар кьун давамарзава, икI ятIани бюджетдин харжийрилай доходар гзаф жедайди якъин я.

Демографиядин жигьетдай гьалар хъсан патахъди дегиш хьун, гьелбетда, - им яшайишдиз талукь хиле йисан кьилин нетижа яз гьисабиз жеда. 10 вацран вахтунда агьалияр тIебиидаказ 37,1 агъзур касдин артух хьана. Чина инсанар кьинин дережа агъуз аватзава, хазвайбурун кьадар лагьайтIа, артух жезва.

Им лап хъсан кар я ва ихьтин гьалар хуьн патал вири крар авун лазим я. Чна хивени кьурвал, дидевилин капиталдин индексация тухун давамарзава: 2014-йисуз а капитал 429408,5 манатдив агакьна.

ЦIуд категориядин работникриз талукь яз мажибдин барадай 2014-йис патал тайинарнавай дережайрив агакьна ва абурулай алудни авуна. Ихтилат квекай физватIа, гьадан гъавурда куьн авазва. Рахун сифтени-сифте школайрин, алава образование гудай идарайрин педагогрикай, социальный педагогрикай, вузрин преподавателрикай, духтуррикай, медицинадин юкьван ва гъвечIи дережадин къуллугъчийрикай, культурадин идарайрин работникрикай физва. 2014-йисуз пенсия кьведра хкажна: 1-февралдилай - 6,5 процентдин, 1-апрелдилай - мад 1,7 процентдин.

Алай йисуз чна женгинин рекьяй Яракьлу Къуватрин мумкинвилер ва женгиниз абурун бажарагълувал артухаруниз еке фикир ганва. Кьиле тухвай вири крарин тIварар за кьадач, зун анжах яшайишдиз талукь делилдал акъвазда. 2014-йисуз оборонадин министерстводин 11700 кас аскервилин къуллугъчийрив гьамишалугъ яз яшайишдин кIвалер агакьна. Къуллугърихъ галаз алакъалу яшайишдин кIвалералди 15300 кас аскервилин къуллугъчияр таъминарна. Им йис патал тайинарнавай дережайрив тамамвилелди агакьарна лагьай чIал я.

Алай вахтунда экономика авай гьалдикай

За гьисабзавайвал, къенин йикъан кар алай месэла чи уьлкведин гражданри итиж ийизвай кьилин месэла экономика, милли валюта гьи гьалда аватIа, идахъ галаз алакъалу яз яшайишдин хиле гьихьтин гьалар арадал къведатIа, гьадаз талукь месэла тирди чна вирида аннамишзава.

Зи гьисабрай, гьам Центральный банкди, гьам Гьукуматди арадал атанвай гьалар тамамдаказ вилив хуьзвай серенжемар кьабулзава. Серенжемар вахтунда кьабулуниз, абурун еридиз талукь яз гьукуматдизни, центробанкдизни гудай суалар авазва. Амма, санлай къачурла, кIвалах гьакъикъатда авай шартIар тамамвилелди вилив хуьналди, дуьз терефдихъ тухузва.

Къецепатан уьлквейрин валютадин къимет накь, къе агъуз аватна ва милли валютадин - манатдин - къимет хкаж хьана. За умуд кутазвайвал, ихьтин гьал амукьда. Им мумкин кар яни? Мумкин кар я.

НафтIадин къимет мадни агъуз хьун мумкин яни ва ида чи милли валютадиз, акI хьайила, талукь тирвал, пул къиметдай аватунни кваз амай маса делилризни таъсирдани? Эхь, таъсир авун мумкин я.

Идахъ галаз алакъалу яз чун вуч ийиз кIвачин жезва? Чун чпикай чна, рикIел хкин, 2008-йисуз бес кьадар агалкьунралди менфят къачур серенжемрикай менфят къачуз кIвачин жезва.

И дуьшуьшда чпиз гьакъикъатдани игьтияж авай ксариз куьмек гунал фикир желб авун, яшайишдин месэлайрай чна пландик кутур делилар дегишар тавуна хуьн, заз къейд ийиз кIанзава, абур хуьн герек я.

Инал, гьелбетда, зи фикирда сифтени-сифте пенсияр, бюджетникрин мажибар ава. Чна, жувахъ авай вири резервийрихъ далу акалуналди, яшайишдин жигьетдай чи вири мажбурнамаяр кьилиз акъудда.

РикIел хкин: Центральный банкдин резервияр 419 миллиард доллардиз барабар я. Центральный банк абур гьакI вара-зара ийиз кIвачин жезвач, адахъ а такьатар дуьздаказ ишлемишунин фикир ава.

Гьукуматдин резервияр, ФНБ (Гьукуматдин резервдин фонд) алай йисуз тахминан 2,4 -2,5 триллион) манатдин артух хьана. Резервийрин умуми кьадар 8,4 триллион манатдиз барабар я. И резервийрихъ далу акалуналди, зун инанмиш тирвал, чавай яшайишдин асул месэлаяр секиндаказ гьялиз жеда. Гьукуматдин председатель чи лап чIехи компанийрин руководителрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Чаз аквазвайвал, тайин тир нетижа къазанмишиз хьана. Гьелбетда, абурукай хейлинбуру кредитрай чпел алай буржар вахкун, чпин компанияр авай гьалдин патахъай фагьум-фикир авун герек жеда.

Жергедин ватандашди хьиз, компанидини, кIевера гьатай юкъуз ишлемишда лагьана, са вуч ятIани гьикI саламатдиз хуьдатIа, далдаламишдатIа, гьадакай фикирзавайди я. Экономикадин жигьетдай икI кьиле тухун дуьз жезвай кар яни? Экономикадин логика вилив хвейитIа, ваъ. Амма икI ятIани компанийри а кар ийизва. Чаз исятда акавазвайвал, санлай къачурла, нетижа арадал къвезва, ахьтин краривай къерех жезва.

Гьукуматдин рекьяй маса серенжемарни кьабулна кIанда. Инал зи фикирда авайди вуч я? Мисал яз, сифтени-сифте пул къиметдай аватунихъ галаз женг чIугун - им Центральный банкдин везифа я. Амма чпиз фикир гана кIанзавай са бязи крар ава. Чна идан патахъай рахунар авурди я, и кардикай за гьукуматдихъ галаз гуьруьшмиш хьайи чIавузни ачухдаказ лагьайди я. Мисал яз ихтилат бензиндин къиметрикай, недай суьрсетдин продуктрин къиметдикай физва - и месэладал машгъул хьана кIанда. Ни, гьикI критика авуртIани, арадал атанвай шартIара и месэладал машгъул хьун, вични лап мукьувай машгъул хьун герек къвезва.

Шей гьасилзавайбурухъ, базардин иштиракчийрихъ галаз, алишверишдин къурулушрихъ, шейэр кура-кура маса гузвайбурухъ ва чина базар хейлин дережада чпин монополиядиз элкъуьрнавай нафтIадин компанийрихъ галаз гьар юкъуз, гьар гьафтеда гуьруьшмиш хьана кIанда; ФАС-ди лазим гьалда кIвалах тухун герек я.

И серенжемар саналди, коллективнидаказ, фагьум фикирна кьиле тухун лазим я. И чIавуз, гьелбетда, Центральный банкдин ва я тахьайтIа Гьукуматдин анжах гьабурун векилвилерик акатзавай месэлайрик къаришмиш хьана виже къведач. ИкI ятIани, кIвалах алакъалу авун ва вични вахтунда кьиле тухун герек я. Гьавиляй, гьелбетда, Набиуллинадиз басрухар гуз жеда, амма Центробанкди тухузвай политика, санлай къачурла, гьакъикъат вилив хуьзвайди тирди рикIелай ракъурна виже къведач. Уьлкведа экономикадин жигьетдай арадал атанвай гьаларай жавабдарвал тек са Центральный банкдин хиве гьатзавач.

РагъакIидай патахъ галаз хуьзвай алакъайра цIийи цларикай

Куьне инал Берлиндин цал чкIайдакай лагьанай. Гила лагьайтIа, чаз са гьихьтин ятIани цIийи цлар хкажзавайди аквазва. За и суалдиз исятда жаваб гуда ва, за умуд кутазвайвал, куьн захъ галаз рази жеда. Чаз и кар гила сифте яз аквазвайди туш, куьн Германиядин, Европадин рекьяй пешекар я эхир. Берлиндин цал чукIурайдалай гуьгъуьниз чаз РагъэкъечIдай патахъ НАТО гегьеншар тийидайдакай лагьаначирни бес? Амма ам гегьеншарунин кIвалахдив энгел тавуна эгечIна. Гегьеншарунин кьве лепе арадал атана. Бес им цал тушни? Дугъри я, бинеяр яна цал хкажнач, им виртуальный цал я, ятIани ам хкажиз гатIумна. Чи сергьятрин патарив гвай ПРО-дин система - им вуч затI я? Бес им цал тушни?

Квез вуч аватIа чидани, садни акъвазнач. Дуьньядин уьлквейрин алакъайра алай вахтунда виридалайни хци месэла гьа идакай ибарат я. Чи амадагар акъвазнач. Абуру чеб гъалибчияр яз, гила чеб империя яз, амайбур чпин гъилибанар яз ва мадни басрух хугун герек яз гьисабна. Идан патахъай за жуван Чарче гьеле лагьанай: месэла гьа идакай ибарат я. Чна Европада, санлай дуьньяда сад-садавай къакъуддай гьич са жуьредин сергьятвилерни авачиз саналди кIвалахун патал гьикьван алахъунар авунатIани, теклифар ганатIани, цлар эцигунин кIвалах акъвазнач.

За фикирзавайвал, малум тир кризисдин гьалариз, гьа гьисабдай Украинада арадал атанвай гьалариз талукь яз чна кьунвай бес кьадар кIеви рекьи чи амадагар виридалайни дуьз рехъ ахьтин цлар эцигун акъвазарунин, виридан гуманитарный майдан, хатасузвилин ва экономикадин жигьетдай азад майдан арадал гъунин рехъ тирдан гъавурда гьатунал гъун герек я.

Экономикада  кьиле  физвай  крарин  себебрикай

Им Крымдин патахъай кьисас вахчун туш. Им, дуьздаказ лагьайтIа, миллет яз, цивилизация, государство яз, чаз тIебиидаказ жув хуьз кIан хьунай чна гузвай гьакъи я. За идан гъавурда твада. За НТВ-дай тир куь юлдашдин суалдиз жаваб гудайла, гьеле лагьайвал, Берлиндин цал чукIурайдалай, Советрин Союз чкIайдалай гуьгъуьниз - Чарче за идан патахъайни лагьайди я - чун чи амадагрин вилик ачухдаказ экъечIна. Чаз вуч акуна? Кеферпатан Кавказда ачухдаказ терроризмдин тереф тамамвилелди хуьн. Эхь, ачухдаказ тереф хуьн. Амадагар бес икI эгечIдайди яни? Исятда зун месэладин вири терефрал акъваздач. Амма им гьакъикъат я, и кардикай виридаз чизва. Гьар са месэладай чна вуч ийиз хьайитIани, чун чаз акси экъечIунин ва чахъ галаз женг чIугунин гьаларал расалмиш жезва.

Ша чна уьлкве 2014-йисан Олимпиададиз гьикI гьазур хьанатIа, гьа кар рикIел хкин. Неинки чи спортдал рикI алайбур патал, гьакIни вири дуьньяда спортдал рикI алайбур патал сувар къурмишдайвал, чна и кIвалах еке ашкъи - гьевесдалди авунай. Им ашкара кар я эхир. Олимпиададиз гьазурвал акунин кIвалах, Олимпиада вич кьиле физвай гьал виляй вегьин патал ачухдаказ, чпин патахъай меслятарнавай, тешпигь авачир хьтин чалишмишвилер авуна. Им ашкара кар я. ИкI вучиз авурди я, им низ герекзавай кар тир? Суалар мадни гуз жеда.

Квез чизвайвал, за Валдайдин клуб лугьудай чкада мисал гъанай ва чи виридалайни гзаф чир жезвай ярж - вичин тайга хуьзвай сев - рикIел хканай. Кардин макьсад квекай ибарат ятIа чидани квез? Ихьтин гекъигунар авун давамарайтIа, бязи вахтара зи кьилизни ихьтин фикир къвезва: белки, чи мишкадиз тайга тирвал цIуьрнуьгърин гуьгъуьна гьат тавуна, яр-емиш, вирт нез, секиндиз ацукьайтIа хъсан я жеди.

АкI хьайитIа, белки, ам секиндиз тан? Секиндиз тадайди туш. Вучиз лагьайтIа, гьамиша ам зунжурда туна хуьз алахъда. Зунжурда тваз алакьайвалди, адан кIирер, къармахар ялна акъудда. Къенин юкъуз гъавурда гьатзавайвал, ибур ядерный гьукумдин вилик пад кьадай къуватар лагьай чIал я. Аллагьди яргъазрай, кIирер ва къармахар ялна акъудиз хьайитIа, мишкани герек амукьдач, тайгадални гьасятда чпин пац эцигда.

Вичин сан-гьисаб авачир кьван девлетарни галаз вири Сибирь Россиядинди хьун - им гьахъсуз кар тирдан патахъай чаз шумудни садра саки официальный ксарин мецелай ван хьана эхир. ГьикI гьахъсуз кар я? Мексикадивай Техас къакъудун - им гьахълу кар яни? Жуван хсуси накьварал чна майишат кьиле тухузвайла, им гьахъсуз кар яз гьисабзава. Чил идаз-адаз пайна кIанда лугьузва, ахпа къармахар ва кIирер акъудайдалай гуьгъуьниз, сев ерли герек яз амукьдач. Адакай са аюх ийида, вири гьа идалди куьтягь жеда. ГьакI хьайила кар Крымдал алач. Кар чна чи кьилдинвал, жуван аслу туширвал ва яшамиш хьун патал жуван ихтияр хуьнал ала, вири и крар чна аннамишун лазим я.
Украинада гьалар къайдадик кухтунин мумкинвилерикай

Чун кризис са мус ятIани арадай акъудун лазим я лагьай фикирдал бинеламиш жезва. И кар гьикьван фад авуртIа, гьакьван хъсан я. Им сад лагьайди.

Кьвед лагьайди. Кризис басрух гуналди ваъ, - кар экономикадин жигьетдай гьалкъада туналди, я тахьайтIа яракьлу къуватар ишлемишуналди басрух гунал алач - политический такьатралди арадай акъудун лазим я. Чна, гьелбетда, инсанриз куьмекар гуда. И кар чна исятдани ийизва. Квез чизвайвал, чна цIуд лагьай гуманитарный конвой рекье тунва. Амма чун, гьар гьикI ятIани, международный праводин асул-дибдин принципрал ва инсанриз чпин кьадар-кьисмет чпи тайинардай ихтияр хьунални бинеламиш хьун герек я.

Ислягьвал гуьнгуьна хтун, месэлаяр политический такьатралди гьялун герек тирдакай за дуьшуьшдай лагьанвайди туш, ибур гьакIан кьуру гафар туш. Чун политикадин жигьетдай умуми майдан арадал хкун лазим тирдални бинеламиш жезва. А майдан гьихьтинди жедатIа, гьадакай исятда лугьуз хьун четин я, амма, за гьисабзавайвал, ам арадал хкиз чалишмиш хьана кIанда. И кар ийиз кьве терефни чалишмиш хьун герек я. Вилик акъвазнавай месэлани гьа идахъ галаз алакъалуди я: гьакъикъатдани кьве терефни чалишмиш хьун герек я. Украинадин кьиблединни рагъэкъечIдай пата яшамиш жезвай инсанриз гьуьрметна кIанда. Экономикадин жигьетдай алакъаяр гуьнгуьна хтун герек я.

Малум тирвал, Украинадин электроэнергетикадин хейлин паюни Донбассдин цIивинрал кIвалахзавайди я. Амма а цIивинар гилани маса къачузвач. Горнякар а цIивинар агакьарунин меслятдал гъун патал чавай Украинадин кьиблединни рагъэкъечIдай патаз, Донбассдиз басрух гун тIалабна. Чна и кар авуна, амма цIивин гилани маса къачузвач. Вучиз? Вучиз лагьайтIа вири банкар агалнава, цIивиндин гьакъи гуз жезвач. Заз кIвалахдин рекьяй юлдашри виликан юкъуз икI лагьана: "Эхь, чун гьакъи гуз гьазур я, чна цIивиндин гьакъи тир пул виликамаз счетриз янава”. Гуьгъуьнлай заз малум хьайивал, виликамаз ганвай гьич са пулни авайди туш. Пул гуя горнякрин карточкайриз янавалдай, амма карточкаяр кардик квач.

Гьар са месэладай гьа ихьтин гьалар арадал къвезва. Амма гьикI ятIани, месэла ислягьвилин такьатралди къайдадик кухтунилай гъейри маса рехъ авайди туш.

Валютадихъ галаз алакъалу алверчийрикай

Алверчияр лугьудайбурукай са кьве келима рахан. Валютадин базарда алверчияр кардик хьун - им уголовно-правовой метлебдин келима туш. Абурун арада къецепатан уьлквейрай тир ксар - валютадин базардин иштиракчияр, жуьреба-жуьре фондар аваз хьун мумкин я, абур Россиядин базарда кардик ква ва абуру бес кьадар активдаказ кIвалахзава. Абурун арада чи компаниярни хьун мумкин я. За лап гьа сифтедилай лагьайвал, им базардинди тир гьар са экономикадин практикадихъ галаз тамамвилелди кьазвай кар я. Абур пул къазанмишдай мумкинвал хьайи гьар сеферда майдандиз акъатзавайди я.

Чуьнуьхун, са вуж ятIани алдатмишун патал ваъ, базарда кIвалахун патал, лугьун хьи, и кIвалах башламиш хьайи сифте кьилера хьайивал, и дуьшуьшда Россиядин Федерациядин Центральный банкдик базардиз экъечIун патал, ада милли валютадин къимет агъуз ават тийидайвал хуьник умудар кваз, къизилдин валютадин резервияр маса гуник, интервенцияр лугьудайбур кьиле тухуник рум кутуналди, чеб патал къулай шартIар яратмишдайвал майдандиз экъечIзавайди я.

Амма ЦБ акъвазнава, инал ада дуьз кар авуна, и кар, мумкин я, идалай са тIимил фад ва кIевелай авун лазим тир жеди. А чIавуз ставка 17 процентдин кьван хкажунни герек къведачир жеди. Им маса месэла я, им, лугьудайвал, тIямдихъ галаз алакъалу месэла я, гьахъ рахайтIа, имни лап важиблу месэла я, им гьакъикъат я.Валютадин базарда авайбур вужар ятIа, за инал лагьана.

Здравоохраненида авай гьаларикай

Образованидиз, агьалийрин сагъламвилиз, са шакни алачиз, государстводи ва регионрин властри, и дуьшуьшда Москвадин властри, датIана фикир гун лазим я. Гьелбетда, пешекаррин талукь тир сообществода вуч арадал къвезватIа, гьам чаз акун, а кардин гъавурда чун гьатун ва чна мукьуфдивди талукь тир чараяр акун лазим я. Пландик кутазвай ва кьиле физвай вири дегишвилер чна, гьелбетда, и дуьшуьшда медицинадин общественностдин векилрихъ галаз алакъада аваз уьмуьрдиз кечирмишун герек я. Эгер Москвадин властри са гьихьтин ятIани девирда кIвалахдин и пай фикирдай акъуднатIа, им ягъалмишвал я ва, са шакни алачиз, а гъалатI туькIуьр хъувуна кIанда. Амма здравоохранение ва я образование вилик тухунин месэлаяр гьялдайла, чна эвелни-эвел квекай фикир авун лазим я?

Здравоохраненидин ва я образованидин къуллугърикай менфят къачузвай инсанрикай. Миллионралди инсанри чавай здравоохраненидин хиле гьалар хъсанарун гуьзлемишзава. Эхь, эвелни-эвел муьштерийрикай, гражданрикай фикир авун лазим я. Гражданри чпи вуч лугьузва? Гьикьван чалишмишвилер ийизватIани, абур здравоохранение авай гьалдилай рази туш. Чна икI вучиз жезвайди ятIа, гьа кардай кьил акъудун ва гьалар хъсанарун патал вуч авун лазим ятIа тайинарун герек я.

Москвадин властри вуч авунатIа, гьа кардиз за исятда къимет гудач. Абуру чпин кIвалах, чпин векилвилерин сергьятра аваз кьиле тухвана. Чна чи здравоохранение еке харжияр акъатзавайди, амма са акьван менфят тагузвайди тирдакай лугьузва. Чина стационарра гзаф дуьшуьшра койкаяр азарлу сагъарун патал ваъ, иллаки зулунни хъуьтIуьн девирда пациентрин сагъламвал мягькемарун патал ишлемишзава. Аквар гьаларай, имни пис кар туш. Амма койкаяр и кар патал тайинарнавайди туш. Чна медицинадин рекьяй гузвай куьмек виниз тир технологийрал бинелувилин дережа хкажун герек я. Хъсан клиникайра, гаф кватай чкадал лугьун, чинани, и кар ийизва. Кьуд-вад юкъуз са кас стационарда койкадал алаз жезва. Адаз талукь яз терапиядин таъсирлу серенжемар кьабулзава. Гуьгъуьнлай лагьайтIа, ам амбулаторный къайдада эхирдал кьван сагъар хъийизва. Чина койкайрал къаткурзавай вахт гьикьванди жезва? Заз инал ягъалмиш жез кичIезва, амма койкайрал юкьван гьисабдай кечирмишзавайди 4-5 югъ туш. Идалай хейлин гзаф я. Идалайни гъейри, Москвадин властри гьисабзавайвал, за ахтармишнавач, амма абуру гьисабзавайвал, Москвада койкайрин фонд  лазим тирдалай 30 процентдин чIехиди я.

И кардай, гьелбетда, кьил акъудун герек я. Вучиз? Вучиз лагьайтIа, вири гьа авайвал туртIа, чилин гьакъи, электрикдин экуьнин гьакъи, чимивал хуьнин гьакъи гун лазим я. Ибур менфятсуз харжияр я. А пулар инсанар сагъарун патал ваъ, менфятсуз гьар йикъан харжийрин гьакъи гун патал серфзава. И пул гузвай куьмекдин ери хкажун патал, больницаярни поликлиникаяр алай аямдин тадаракралди таъминарун, медицинадин къуллугъчияр гьазурун патал серф авунайтIа, хъсан тир. Исятда зун Москвадин властдин гьерекатрикай ваъ, здравоохраненидин реформадив санлай эгечIзавай тегьердикай рахазва.

Амма эхиримжи вахтара Москвадин властри авунвай крар, зи гьисабрай, санлай къачурла, дуьзбур я. Сад лагьайди, абуру медицинадин къуллугъчийрихъ галаз рахунар башламишна. Кьвед лагьайди, абуру азад жезвай духтурриз алава яз эвездин пулар хгунин къарар кьабулна: пешекар духтурриз абурун выходной пособидал алава яз абуру, эгер зун ягъалмиш туштIа, 500 агъзур манат, юкьван медработникриз - 300 агъзур манат, гъвечIи медработникриз 200 агъзур манат хгузва. Идалайни гъейри, пешекаррин чирвилер хкаждай программа гьазурзава. Абурувай шегьердин бюджетдин гьисабдай 2-3 вацралай кьве йисал агакьдалди муддатда чпин чирвилер хкажиз жеда. Гьелбетда, шегьердин властри гележегда ни, гьина ва гьихьтин ерида аваз кIвалахдатIа, гьадан патахъай фагьум-фикир авун лазим я. И кIвалах медицинадин общественностдивай къакъатнаваз авуна виже къведач. За лап кIевелай умуд кутазвайвал, Москвадин властри кIвалах гьа и тегьерда, зиян тагудайвал, лап мукьуфдивди кьиле тухуда.

Чечнядикай ва законрал амал авуникай

Къадирова террористрин мукьва-кьилийриз талукь яз, абурун яшайишдин кIвалериз, абур республикадай гужуналди акъудуниз талукь яз лагьай келимайриз баян гун. Квез чизвайвал, гьелбетда (инал захъ месэладив эгечIунин са рекьелай гъейри маса гьич са жуьредин рехъни авач), Россияда вирибуру чи уьлкведа къуватда авай законрал амал авун лазим я. Суддалди тахсирлу яз гьисаб тавунмаз гьич са касни тахсирлу яз гьисабиз жедач. Им сад лагьайди.

Кьвед лагьайдини. Уьмуьр чна фикирзавайдалай гзаф муракабди ва гзаф терефринди тирдакай за гьеле лагьанай. За квез терроризмдиз акси подразделенийрин кIвалахдин тежрибадай лугьун лазим я, адет яз, за лугьузвайди туш - исятда зи фикирда вуч аватIа, гьа кардиз за баян гуда. Къайда яз, терактар ийизвай ксарин мукьва-кьилийриз и кар чизвайди я, гьич тахьайтIа лап чIехи пай дуьшуьшра и кар чизвайди я. Амма ида гьич садазни, гьа гьисабдай Чечнядин руководителдизни суд жедалди вилик жазаяр гунин серенжемар кьабулдай ихтияр гузвайди туш. Инал зун квехъ галаз тамамвилелди рази я.

Идалайни гъейри, къанун-къайда хуьдай талукь тир органри алай вахтунда и дуьшуьшдиз талукь яз сифтедин ахтармишун кьиле тухузва. КIвалериз цIаяр ягъайбур, террористрин мукьва-кьилияр терг авурбур вужар ятIа, гьа кардай кьил акъудун лазим я, вучиз лагьайтIа а ксарин чинрал маскаяр алай.

Р.Къадирова вичин рахунар туьнт хьайила авурбур хьунни мумкин я. Идакай лагьайтIа, са низ ятIани менфят къачуз кIан хьунни мумкин я. Ихьтин дуьшуьшра дарихвилер къалурун, за гьисабзавайвал, гъавурда акьадай кар я, вучиз лагьайтIа и теракт кьиле тухудай чIавуз Чечняда 14 милиционер телеф хьана. Вири крар ДПС-дин къуллугъчияр яна кьинилай башламиш хьана. Абур женг, акьунар кьиле физвай чIавуз ваъ, гьакI бейхабардиз алчахвилелди гуьллеламишна. Гуьгъуьнлай мад гзаф кьадар ксар, санлай 14 кас телеф хьана, хирер хьайибурун кьадар 38 касдив агакьна, абурун арада залан хирер хьанвайбурни ава.

Квез чизвайвал, гуьгъуьнлай агъзурралди инсанар митингдиз экъечIна. Ихьтин шартIара, гьелбетда, республикадин руководителди туьнтвал квай тайин тир келимаярни лагьана. Зун инанмиш тирвал, ахьтин жуьредин рахунар авун инсанри гуьзлемишнавай, амма руководителдиз и кар ийидай ихтияр авачир. Вири и фактар ахтармишун лап дуьз кар жеда. За тикрарзава, ачух малуматар гудайдалай вилик, гуьгъуьналлаз гьерекатар, гьа гьисабдай кIвалер терг авунин гьерекатарни кьиле тухудалди вилик гьакъикъатдани вуч хьанвайди ятIа, гьа кар ахтармишна тайинарун лазим тир. Белки арадал атай гьаларикай са ни ятIани менфят къачуна, и нагьакьан крар авуна жеди, белки, кардин гьакъикъат масад я жеди. Къанун-къайда хуьдай талукь тир органри талукь тир серенжемарни кьабулун герек жедай.

Идахъ галаз сад хьиз, и кар квезни хъсандиз чизва, гьайиф чIугуналди лугьудани, тахьайтIа бахтунай хьиз,  лугьудани, чидач, амма дуьньяда террордихъ галаз женг чIугунин практикада ахьтин къайдаяр ишлемишзавайди я, абур Израилда лап активнидаказ ишлемишзава. Вири гьа идалди куьтягь жезвач. Кар Израилдал алач. Алай вахтунда чун шагьидар хьанвайвал, Сад Хьанвай Штатра 11-сентябрдилай гуьгъуьниз азабар гунин къайда раижнава. Идаз гьикI баянар гуз жеда? Идалайни гъейри, а азабар гунин къайдаяр неинки ачухдаказ ишлемишзава. Ахьтин азабар гунин къайдайрикай менфят къачунин методикани туькIуьрнава. ГьакI хьайила уьмуьр четинди ва гзаф терефринди я, амма чна закондал амал авун лазим я, и барадай зун квехъ галаз рази я. Эгер чун закондин сергьятрай къерехдиз экъечIайтIа, ида чун къарма-къаришдин гьаларал расалмиш хьунал гъида. Чна винидихъ лагьанвай фактариз талукь яз силис тухуда ва тайин тир серенжемар кьабулда.

Капиталдиз менефис малумаруникай

Чаз уьлкведиз гьикьван капитал хкунин планар ава? Чна гьич са жуьредин планарни туькIуьрзавач. Месэла капитал чиниз элкъвена хкуниз талукьди туш. Им гуж гъалиб авунин серенжем туш. Месэла ачухдаказ кардик хьуниз талукьди я. Эгер бизнесдиз пул, эменни къецепатан уьлквейра таз кIанзаватIа, къуй турай. Месэла а пул, эменни раиж авуниз, ина абурун патахъай малумаруниз ва абур ина регистрация авуниз талукьди я. Виридалайни кар алайди гьа и месэла я. Заз и кардин гъавурдани гьатна кIанзава.

Кьвед лагьайди. Механизмайрин заминвилерин барадай гьич са жуьрединни къанунсузвилериз рехъ гун тавунал за жуван патай гуьзчивалда. Заз кIвалахдин рекьяй жуван юлдашар, гьа гьисабдай къанун-къайда хуьдай органрай тир юлдашар тагькимариз кIанзава: инал за исятда лагьай принцип чIурайбуруз талукь яз чна лап кIеви серенжемар кьабулда. Эхирни фильтрайриз талукь яз са кьве келима лугьун: за гьисабзавайвал, гьич са жуьредин фильтраярни кардик кутунин лазимвал авач. Чиниз хквез, ина регистрация ийиз, чпин капитал раиж ийиз кIанзавай вирибуруз ахьтин ихтияр гун лазим я. Мал-девлет криминальный жуьрединди хьуникай рахайтIа, виликамаз тахсир кутун тавунин къайда кардик квайди я, идан патахъай за гьеле лагьанай. Маса гьич са жуьредин манийвилерни арадал татайтIа, вири пул, мал-девлет раижнавайди яз гьисабиз жеда.

Механизмайрикайни хълагьин. Абур гьелелиг пайгардик кутунвач. Идан патахъай фагьум-фикир авун герек я, Гьукуматди и жигьетдай алай вахтунда кIвалахзава. За гьисабзавайвал, неинки офшорра авай эменни, гьакIни Россиядин вичин къенепата са гьихьтин ятIани фашал фирмайрин, мукьва-кьилийрин тIварцIихъ кхьенвай, цIийи кьилелай кхьин хъувунвай, кIевирнавай эменни раиж авун лазим я. Вирибуру вуч нинди ятIа, гьадан патахъай са сеферда малумарун, ахпа и чин акьална, виликди фин герек я.

Хуьруьн майишатдин мумкинвилерикай

Алай аямдин шартIара кIвалахун четин акъваззавайдан патахъай хуьруьн майишатдин векилри къалурзавай секинсузвилин гъавурда зун, са шакни алачиз, акьазва. Идахъ галаз сад хьиз, къенепатан базар чи уьлкведа продукция гьасилзавайбур патал михьи авуни хуьруьн майишат вилик тухудай алава чIехи мумкинвилер арадал гъида лугьуз гьисабзавайбурун умудлувилихъ галаз шериквал къалур тавуна жедач.

Кадрийрикай рахайтIа, гьелбетда, идан патахъай виликамаз фагьум-фикир авун лазим я, государстводи идан патахъай фикир ийизва. И кар юкьван дережадин пешекарар, вини дережадин пешекарар гьазуруниз талукь я. Кадрийрин барадай и мумкинвилерикай менфят къачуна кIанда. Чахъ хуьруьн майишатдин рекьяй пешекарар гьазурзавай лап вижевай, тарифдай хьтин высший ва юкьван учебный заведенияр ава. Чина хуьруьн майишатдин академия чIехи академиядик экечI хъувунва. За кIевелай умудлувал къалурзавайвал, ида Россиядин экономикадин и лап важиблу хел патални хъсан нетижа гуда.

Вири и крарилай гъейри, идан патахъай чун Гьукуматдин Председателдихъ галаз рахана, Гьукуматди къведай йисуз хуьруьн майишатдиз алава яз саки 20 миллиард манатдин такьатар чара авунин къарар кьабулна, хуьруьн майишатдив куьмек яз, жуьреба-жуьре рекьерай тахминан 200 миллиард манатдин пулар агакьда. За умуд кутазвайвал, аграрийри и кар гьиссда. Чаз, гьелбетда, рекорддин - 104 миллион тонндин бегьер маса гунин нетижада жедай пулдин такьатар хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавайбурув агакьун, а пул арачивилин са гьихьтин ятIани юкьван къурулушдин гъиле гьатна амукь тавун патал серенжемар кьабулун лап важиблу я.

Кадрийрин патахъай вуч лугьуз жеда? Вахтунда абур желб авун герек я. Чина суьрсетдин товаррин къиметар тIебиидаказ, бязи чкайра лагьайтIа, тIебии себебар авачиз, гьар гьикI ятIани хкаж жезва. Муьштери патал им, гьелбетда, са акьван хъсан кар туш, амма хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавайбур патал ида мумкинвилер ачухзава. За умуд кутазвайвал, и мумкинвилерикай вирибуру менфят къачуда.

КIвалахдин рекьяй юлдашрикай ва чиновникрикай

Зи къвалав гвай чиновникрин патахъай лугьун: зи къвалав жуваз мукьва авунвай чиновникар гвайди туш ва, умуд кутазвайвал, гьич садрани женни ийидач. Абур вири кIвалахдин рекьяй зи юлдашар я. Амма зун абурукай гьич садахъ галазни лап мукьувай алакъаяр хуьз алахъзавач ва и кар ийиз кIвачинни жезвач.

Государстводи тайинарнавай, дуьзгуьндаказ кьилиз акъудна кIанзавай везифа авайди я ва жуван майилар аваз са нихъ галаз ятIани мукьувай алакъаяр хуьн - им гьакъикъатда мумкин кар туш. И кар за фадлай аннамишна, зун и кардин гъавурда гьатна, гьавиляй зун вирибурухъ галаз арада тайин тир мензил хуьз, амма ниятар къени яз, инсанрин хиве гьатзавай жавабдарвал тамамвилелди аннамишуналди кIвалахиз алахъзава. Гьелбетда, и чиновникриз датIана басрухар гуз жеда, амма абуру менфятлудаказ кIвалахунилай миллионралди чи гражданрин кьадар-кьисмет, яшайишдин ва экономикадин жигьетдай абуру чпи-чеб гьиссзавай гьал аслу тирди рикIелай ракъурна виже къведач. Са нин ятIани гьерекатрай, лугьудайвал, кьадарсуз са пад ягъунин лишанар малум жезвани? Аквар гьаларай, жезва. Ибур гьамиша ва виринра жезвай крар я. И кардал дикъетдалди гуьзчивална кIанда. Эгер массовый информациядин такьатри и кардал фикир желб авуртIа, им кьадарсуз са пад ягъунин вири жуьрейрин дуьшуьшрихъ, гьа гьисабдай оппозициядихъ галаз хуьзвай алакъайрани, женг чIугваз жедай виридалайни хъсан къайда я.

Оппозициядик квай са бязи ксарин тIварар куьне инал кьунай.

Гьар садаз са месэладин патахъай вичин хсуси фикир жедай ихтияр ава. Гьар садаз вичи кьунвай рехъ гьихьтинди ятIа раиждай ихтияр ава. Амма, за мад сеферда тикрарзава, и кар уьлкведа гъулгъула тваз алахъ тавуналди, эхиримжи дережадин гьахъ вичив гвайди яз гьисаб тавуналди, къуватда авай закондин сергьятра аваз авун лазим я.

Хсуси уьмуьрдикай

Заз Европадай тир зи са танишди, чIехи начальникди, алатай йисан вакъиайрилай гуьгъуьниз гьикI ятIани лагьана: "Яб це садра, вахъ кIанивал авани?” За лугьузва: "Вуна гьи манада аваз хабар кьазва?” - "Куьрелди, ваз кIанзавай кас авани?” За лугьузва: "Эхь гьелбетда”. - "Вун кIанзавай кас авани?” - За лугьузва: "Эхь”. Ада, аквар гьаларай, зун михьиз вагьши хьанва лагьана фикирна. Ада лугьузва: "Гена, Аллагьдиз шукур”, - икI лагьана, эрекьдиз хъияна. АкI хьайила, секинсуз жемир, вири къайдадик ква. Людмила Александровнадихъ галазни за лап чими, дуствилин алакъаяр хуьзва. Чун вахт-вахтунда сад-садал гьалтзава, зун аялрикай гьеле рахазвач. Абурухъ галаз алакъа хьун шак алай кар туш. Дугъри я, жуваз кIанзавай кьван мукьвал-мукьвал чун сад-садал гьалтзавач, санлай къачурла, вири крар къайдадик ква.

.

Лезги Газет

.